Advertentie

Ruim 160 Russische schepen verdacht van spionage kabels en leidingen in Noordzee

©foto: Erwin Willemse (marinetraffic)

Niet-militaire Russische schepen bespioneren onze pijpleidingen en kabels in de Noordzee en dat gebeurt op veel grotere schaal dan al bekend was. Onderzoek van De Tijd en het Nederlandse Follow the Money wijst op een massa verdachte acties die 167 Russische schepen al jarenlang uitvoeren rond kritieke infrastructuur in de Noordzee.

Sinds de oorlog in Oekraïne in februari 2022 losbarstte, is al een tiental Russische schepen genoemd in de pers omdat ze verdacht vaargedrag vertoonden in de Noordzee en omliggende wateren. Zoals de oceanografische onderzoeksschepen Yantar en Evgeniy Gorigledzhan. Dat zijn in werkelijkheid spionageschepen van de GUGI, het directoraat voor ‘onderwateronderzoek’ van de Russische Defensie dat zich bezighoudt met sabotage, inlichtingenwerk rond kritieke infrastructuur en het aftappen van onderzeekabels. Scandinavische media filmden vorig jaar bewapende en gemaskerde bewakers op een ander zogenaamd onderzoeksschip, de Admiral Vladimirsky, terwijl het windmolenparken en andere gevoelige infrastructuur in de Oost- en Noordzee in kaart bracht.

Die recente incidenten met een tiental Russische schepen zijn maar het topje van de ijsberg. Veel meer civiele Russische schepen bespioneren al jarenlang onze kritieke infrastructuur in de Noordzee. En ze deden dat zelfs nog vaker in de jaren die voorafgingen aan de Russische invasie in Oekraïne. 

Dat blijkt uit een grootschalig onderzoek van De Tijd en de Nederlandse nieuwswebsite Follow the Money. We analyseerden de activiteiten in de Noordzee van meer dan duizend civiele schepen die onder de Russische vlag varen. We verzamelden data over tienduizenden momenten waarop die schepen sinds 1 januari 2004 afwijkend gedrag vertoonden in de exclusieve economische zones van de Noordzeelanden België, Denemarken, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, Nederland en Noorwegen. En we vergeleken al die manoeuvres met de bekende infrastructuur op de zeebodem. 

TIP

De hoofdpunten van vandaag, leest u in De Tijd Avond.

Uw dagelijkse round-up van de actualiteit.

Elke dag (ma.-vrij.) via e-mail - Uitschrijven in één klik

Ons onderzoek legt 945 verdachte acties bloot die zich de voorbije tien jaar afspeelden in de Noordzee. De vreemde manoeuvres zijn uitgevoerd door 167 Russische civiele vaartuigen, die telkens op minder dan een kilometer rond leidingen en kabels bleven hangen. Naast onderzoeksschepen gaat het om vracht- en koelschepen, tankers, vissersboten en zelfs passagiersvoertuigen. De zijsprongen en verdacht trage bewegingen die ze maakten, stroken niet met hun kostenlogica. Waarom zou een commercieel schip immers terugvaren over kabels of een ellenlange omweg maken en zo veel tijd en geld verkwisten?

‘Russische schepen zijn op zich al verdacht, zelfs als ze een heel normaal vaarpatroon aanhouden. Want elk Russisch schip, ook al werkt het voor een privébedrijf, werkt sowieso voor de overheid’, stelt Thomas De Spiegelaere, woordvoerder van de Cel Maritieme Beveiliging van het directoraat-generaal Scheepvaart. ‘Afwijkende vaarpatronen zijn niet per definitie verdacht. Integendeel: dat gebeurt heel vaak, ook met niet-Russische schepen, bijvoorbeeld door een plotse wijziging van leveringscontracten of wanneer schepen een bevel krijgen om te wachten. Maar het is wél verdacht als dat gebeurt boven pijpleidingen en kabels.’

Advertentie

Liefst 749 van de 945 verdachte manoeuvres gebeurden binnen een straal van één kilometer rond pijpleidingen die in de Noordzee liggen. Als zulke leidingen beschadigd geraken, kost het erg veel tijd en geld om ze te herstellen. Nog 72 verdachte acties speelden zich af rond stroomkabels en de resterende 124 rond telecomkabels.

Advertentie

De Russen willen vooral weten waar kabels en leidingen blootliggen op de zeebodem. Dat kunnen ze niet achterhalen met satellietbeelden, want die reiken niet tot op de zeebodem. Het is cruciale informatie voor als ze één van onze gaspijpleidingen willen saboteren of onze communicatiekabels willen beschadigen, aftappen of manipuleren.

Sirius

Een van de civiele Russische schepen die zulke verdachte manoeuvres maakten boven onze infrastructuur, is bijvoorbeeld de Sirius. Dat is een 87 meter lang gekoeld vrachtschip, gebouwd in 1978 en eigendom van een Russisch bedrijf. Het heeft als thuishaven Moermansk, dat ook een belangrijke marinebasis is. Begin 2020 voer het schip ten westen van Denemarken een duidelijk rechte lijn, maar plots sloeg de Sirius links af voor een al even rechte zijsprong, om dan weer de oorspronkelijke rechte koers voort te zetten. Als we die vreemde zijsprong vergelijken met de infrastructuur die op die plaats onder water ligt, blijkt de omweg volledig de lijn te volgen van een stroomkabel. 

Navraag leert dat het koelschip bij de westerse veiligheidsdiensten vooral bekendstaat voor mogelijke smokkel en het overtreden van sancties, maar dit manoeuvre wijst ook op mogelijke spionage. In een reactie geeft de Russische eigenaar van de Sirius ons logisch klinkende verklaringen voor de gevolgde route, zoals een oponthoud. Maar ook onze veiligheidsdiensten, die verdachte acties in de Noordzee monitoren, krijgen van de Russische schepen telkens wel een onschuldige uitleg voor zulke verdachte acties, zoals slecht weer, motorpech of een oponthoud rond een haven. Verklaringen die moeilijk te doorprikken zijn, want er zijn bijna nooit harde bewijzen, vooral vermoedens.

Twee jaar later, begin 2022, aan de vooravond van de invasie in Oekraïne, maakte de Sirius trouwens nog verdachte zigzagbewegingen voor de kust van het Nederlandse IJmuiden, op een plaats waar het wemelt van de kabels, stroom- en pijpleidingen. Het kan zijn dat zo’n schip gaat ronddobberen als het hard waait, maar het weer viel toen wel mee.

Advertentie

Kort daarna ging de Atlantic Lady, een 139 meter lang koelschip van nog een ander Russisch bedrijf met eveneens Moermansk als thuishaven, zigzaggen voor de kust van IJmuiden. Ook dat schip, dat we linken aan nog vijf andere verdachte manoeuvres, volgde een rechtlijnig patroon tot het boven telecomkabels kwam en heen en weer begon te dobberen, om vervolgens weer een normaal patroon te volgen. Daar kan een logische verklaring voor zijn, bijvoorbeeld wanneer een schip moet wachten om een haven binnen te varen, maar de Atlantic Lady ging de haven van IJmuiden niet binnen.

Video

Onderwaterrobot

Nog een voorbeeld is het 172 meter lange containerschip Transit Tavayza van het Russische transportbedrijf Transit LLC. Dat vertoonde in februari dit jaar verdacht driftgedrag ter hoogte van Denemarken. Ruim een dag lang voer het schip daar heel traag met 1 tot 1,5 knoop (1,9 tot 2,8 kilometer per uur). Ook dat gebeurde in de buurt van datakabels. Soms valt zo’n afwijkend vaarpatroon wel te verklaren omdat het schip afval loost, maar dat gebeurt dan normaal met een veel hogere snelheid zodat het afval wordt gemalen door de propellers en verspreid geraakt in zee. 

Vervolgens is de Transit Tavayza trouwens nog voor onze kust gevaren met 3 à 5 knopen, wat eveneens verdacht traag en kostelijk is voor zo’n commercieel schip. Dat kan er volgens specialisten op wijzen dat onderwaterrobots of remotely operated vehicles (ROV’s) zijn uitgestuurd. Die kunnen met zo’n lage snelheid via een onderwaterluik weer aan boord gebracht worden. Al ontbreken ook hier bewijzen. Transit LLC laat ons weten dat ‘technische problemen en slecht weer’ aan de basis lagen van het lage tempo.

Video 2

We konden de verdachte vaarpatronen in kaart brengen dankzij het AIS-signaal (automatic identification system) dat schepen uitzenden. Dat is een locatiesysteem dat in 2003 voor de scheepvaart verplicht werd om de veiligheid op de zeeën en in binnenwateren te verhogen.

Advertentie

Maar ons onderzoek wijst ook op verdachte AIS-leemtes (gaps) waarbij Russische schepen dat systeem tijdelijk uitgeschakeld lijken te hebben. Sommige volgen een logisch patroon in een gebied waar altijd AIS- en satellietontvangst is, om vervolgens plots (lange tijd) geen AIS-signaal meer uit te zenden. Wat dan wel gebeurd is tijdens zo’n AIS-hiaat valt evenmin te achterhalen. Een van de betrokken Russische bedrijven houdt het bijvoorbeeld toch op een slechte ontvangst.

Soms is zo’n gap inderdaad niet moedwillig, maar schepen kunnen wel degelijk bewust het signaal uitschakelen, bijvoorbeeld om ongemerkt verboden goederen over te laden op een ander schip om sancties te omzeilen. Die verdachte situaties spelen zich ook af in gebieden waar veel kabels liggen.

Onderschatting

Hoewel de aandacht voor Russische schepen enorm is opgeflakkerd nadat de oorlog in Oekraïne losbarstte, blijken ze hier al veel langer verdachte acties uit te voeren. Al in 2014 en 2015 konden bijvoorbeeld het boorschip Bavenit, eigendom van de Russische overheid, en het onderzoeksschip Akademik Lazarev ongehinderd en soms wekenlang de Noordzeebodem afspeuren ten westen van Denemarken en ten noorden van Nederland.

Slechts 51 van de 945 verdachte manoeuvres speelden zich af sinds 2022. Veruit de meeste verdachte acties die wij terugvonden (684) speelden zich af in 2021, het jaar dat voorafging aan de Russische invasie. In de periode voordien vonden we gemiddeld een 30-tal gevallen per jaar, maar dat is mogelijk een onderschatting door de verbetering van de AIS-data door de jaren heen.

Ook de Russische schepen die recent zijn genoemd in de pers blijken al veel langer verdacht vaargedrag te vertonen in de Noordzee. Vorige maand focusten VRT NWS en het Nederlandse onderzoeksprogramma ‘Pointer’ bijvoorbeeld op de schepen van het Russische visserijbedrijf Norebo. Dat ontkent elke vermeende betrokkenheid bij spionage, maar bijvoorbeeld zijn koelschip Canopus vertoonde hier al in oktober 2014 verdacht vaargedrag. Kort nadat Rusland eerder dat jaar het Oekraïense schiereiland Krim had geannexeerd, week de Canopus ten westen van Denemarken en ten noordwesten van Nederland af van een lijnrecht traject om een zijsprong te maken die mooi evenwijdig loopt met een telecomkabel op die plek.

Advertentie

NAVO-schepen

Naast pijpleidingen en kabels voeren de Russische schepen ook in de buurt van NAVO-vaartuigen. We ontdekten 278 gevallen waarbij Russische schepen zich binnen hetzelfde uur in een straal van 10 kilometer rond NAVO-schepen bevonden. Russische commerciële schepen zijn dan ook verplicht om alle militaire schepen in hun buurt te rapporteren aan het thuisland.

Het zeilschip Shtandart.
Het zeilschip Shtandart. ©AFP

Naast vrachtschepen, tankers en vissersboten gaat het daarbij ook om passagiersvaartuigen, zoals het indrukwekkende zeilschip, de Shtandart. Dat is een replica van het gelijknamige fregat dat de Russische tsaar Peter de Grote in de 18de eeuw liet bouwen. Hoewel de half Russische, half Oekraïense kapitein van de driemaster zich al uitte als een felle tegenstander van de Russische inval in Oekraïne, lijkt het schip door de jaren heen - onder andere bij tall ships races - wel te zijn gebruikt voor spionage in de havengebieden die het bezocht. Onder andere in de haven van Den Helder lag het vlak naast marineschepen.

Sinds de oorlog in Oekraïne doen ze geen Europese havens meer aan, maar we vernamen dat wanneer zulke Russische zeilschepen, zoals ook de Mir en de Sedov, hier wel nog lagen, preventief al onze militaire frequenties werden uitgeschakeld omdat de Russen die probeerden te scannen.

België op zijn hoede voor 1.500 vaartuigen

Zijn onze veiligheidsdiensten te lang naïef of te laks geweest tegenover de Russische civiele schepen die onze infrastructuur in de Noordzee bespioneren? ‘Het is absoluut waar dat onze onderwaterinfrastructuur jarenlang niet goed is bewaakt. Dat was tot voor kort nooit een prioriteit qua beveiliging’, erkent Thomas De Spiegelaere, woordvoerder van de Cel Maritieme Beveiliging van het directoraat-generaal Scheepvaart.

‘We hadden nooit gedacht dat die leidingen en kabels gesaboteerd konden worden. We zijn daarvoor wel aandachtiger geworden sinds 2019 en zeker 2020, dus niet pas nadat de Nord Stream-gaspijpleiding in september 2022 is gesaboteerd. Militair was de kennis daarover al groter, maar de commerciële scheepvaart is al die jaren niet zo scherp bewaakt. Er is nog geen sabotage vastgesteld op Nederlandse of Belgische kabels, maar er zijn in het begin van de Oekraïnecrisis wel al explosieven gevonden op een Britse kabel.’

Wanneer Russische schepen verdachte manoeuvres maken, kunnen ze daarvoor altijd wel een onschuldige reden opgeven, zoals slecht weer, motorpech of een oponthoud rond een haven. ‘Want het kán ook normaal gedrag zijn. Bevoorradingsschepen moeten nu eenmaal rondvaren en wachten op orders. Ook onderzoeksschepen kunnen beweren dat ze in de buurt van infrastructuur wetenschappelijk onderzoek doen naar zeezoogdieren.’ 

Advertentie

‘De vraag is wel - zeker achteraf gezien - of het wenselijk was om dit soort schepen in de buurt van onze infrastructuur te laten komen. De datakabels waarrond ze voeren, zijn intussen wel opnieuw aan surveys onderworpen. Dus als er vroeger zaken geplaatst zouden zijn op datakabels is dat intussen ontdekt.’

De Nord Stream-gaspijpleiding werd in september 2022 gesaboteerd.
De Nord Stream-gaspijpleiding werd in september 2022 gesaboteerd. ©ABACA

In alle Noordzee- en Oostzeelanden gaan nu alarmbellen af wanneer Russische schepen naderen. Die alarmen reiken ook voor onze diensten verder dan alleen het kleine Belgische zeegebied, zodat we dat minstens 48 uur op voorhand weten. In april dit jaar ondertekenden België, Nederland, Duitsland, Noorwegen, het VK en Denemarken het Noordzee-Veiligheidspact om de infrastructuur samen beter te beschermen en de info vlotter te delen via een beveiligd communicatieplatform (NorthSeal) dat ons land ontwikkelt.

De elektronische bewaking van onze territoriale wateren gebeurt vanuit het Belgische Maritiem Informatie Kruispunt (MIK) in Zeebrugge, dat samenwerkt met Defensie, de scheepvaartpolitie, de douane en het directoraat-generaal Scheepvaart. Het MIK monitort de vaarroutes en maakt risicoanalyses van de schepen, niet alleen voor spionage, maar ook bijvoorbeeld voor drugs en smokkel. 

Tijdens ons onderzoek vernamen we dat de westerse veiligheidsdiensten wereldwijd 5.602 civiele Russische schepen in de gaten houden. Die varen niet alleen onder Russische vlag - waartoe ons onderzoek zich beperkte - maar ook andere vlaggen, zoals die van Panama, Liberia en de Marshalleilanden. Ze zijn wel allemaal op verschillende manieren gelinkt aan Rusland, bijvoorbeeld omdat er eigenaars of bedrijven uit dat land achter zitten.

Een groot deel van die 5.602 Russische schepen vertoeft in Aziatische wateren, maar het MIK schat dat toch al zo’n 1.500 daarvan in de nabijheid kwamen van Nederland en België. Ze worden niet alleen in de gaten gehouden omdat ze mogelijk komen spioneren of saboteren, maar ook bijvoorbeeld voor smokkel. Bijvoorbeeld over een Russisch vissersschip zoals de Kapitan Demidenko vonden we geen verdachte manoeuvres rond infrastructuur, maar het schip wordt door de veiligheidsdiensten wel verdacht van smokkel van Russische goederen.

Advertentie

Hooguit drie van de 945 verdachte acties die we onderzochten, vonden plaats in het Belgische deel van de Noordzee. Dat is dan ook maar 3.454 vierkante kilometer groot, en slechts 2.017 vierkante kilometer beslaat de Belgische exclusieve economische zone, waarop ons land bepaalde rechten laat gelden. In de Belgische EEZ merkten we bijvoorbeeld vreemd vaargedrag rond de Concerto-telecommunicatiekabel die vanuit Zeebrugge vertrekt en een driehoeksverbinding maakt tussen het Verenigd Koninkrijk, België en Nederland.

Verdachte Russische schepen brachten de voorbije jaren wel honderden bezoeken aan onze havens. Ook dat hebben we in kaart gebracht. Van de meer dan 1.000 civiele schepen met Russische vlag die de afgelopen tien jaar voeren in de Noordzee, zijn er intussen 436 gelinkt aan Russische bedrijven die nu op sanctielijsten staan of die inmiddels verdacht worden van spionage of sabotage. Die 436 ‘verdachte’ schepen brachten de voorbije tien jaar bijna 13.000 bezoeken aan havens van de Noordzeelanden, waarvan 655 aan Belgische havens.

Ook dat geeft aan op welke grote schaal onze veiligheidsdiensten een kat-en-muisspel moeten spelen met de Russische schepen om het spionagegevaar in de gaten te houden. Terwijl ze weinig kunnen doen: het VN-Zeerechtverdrag, dat is ondertekend door ruim 160 staten en de Europese Unie, beschermt het recht op een ‘onschuldige’ doorgang van schepen door elk territoriaal water, zolang ze geen duidelijke bedreiging vormen voor de kuststaat. Het verdrag garandeert ook de vrijheid om ‘wetenschappelijk onderzoek’ te doen op zee. Dat maakt het lastig om op te treden, maar het mes snijdt aan twee kanten. Het verdrag beschermt ook onze schepen tegen acties van pakweg Rusland, China of Iran.

Gesanctioneerde Russische schepen kwamen nog naar België

Na de invasie in Oekraïne kwamen nog altijd schepen met Russische vlag naar onze havens. In totaal waren er nog 101 van zulke ‘aanlopen’ in de haven van Antwerpen, 75 in Gent, 37 in Oostende en 16 in Zeebrugge. Ze vervoerden onder meer betonplaten, landbouwproducten zoals lijnzaad en sojabonen, en lng in Zeebrugge, al zal dat laatste niet meer mogen met het veertiende Europese sanctiepakket tegen Rusland.

Zelfs gesanctioneerde Russische schepen en schepen van gesanctioneerde Russische eigenaars bezochten nog de havens van Antwerpen, Zeebrugge en Gent, blijkt uit gegevens die we verzamelden. Dat gebeurde tot en met juli vorig jaar. De schepen mochten hier nog komen zolang hun vracht (nog) niet onder de sancties viel.

‘Het EU-sanctiebeleid heeft alle EU-havens gesloten voor schepen onder Russische vlag tenzij ze (alleen) goederen vervoeren die niet onder de sanctielijst vallen, zoals agrarische en voedingsproducten, humanitaire hulp en farmaceutische producten’, zegt Lennart Verstappen, woordvoerder van de Port of Antwerp-Bruges. ‘Vroeger ging het om verschillende schepen per maand, momenteel om hooguit één per maand. Wij kunnen als havenbedrijf geen beperkingen opleggen aan bedrijven of schepen. We voeren het beleid van de Belgische en Europese autoriteiten uit.’

Advertentie
De Fluxys-terminal in Zeebrugge.
De Fluxys-terminal in Zeebrugge. ©BELGA

Bijvoorbeeld de grootste Russische rederij Sovcomflot, die in handen is van de staat, mocht nog altijd lng leveren aan de Fluxys-terminal in Zeebrugge. Terwijl alle schepen die verbonden zijn aan SUN Ship Management, een dochterbedrijf van Sovcomflot dat gevestigd is in Dubai, wel worden geweigerd. Omdat voor SUN Ship Management, dat sinds begin vorig jaar op de Europese sanctielijst staat, wél een algemeen verbod geldt, ongeacht de lading.

‘Maar we hebben de jongste maanden geen Russische schepen meer in onze havens ontvangen’, zegt Peter Claeyssens, topman van het directoraat-generaal Scheepvaart. ‘Nu de sancties strenger zijn en er minder producten mogen worden ingevoerd, is de vraag voor toelating van Russische schepen tot nul gezakt. Enkel de tanker Christophe de Margerie van Sovcomflot - dat niet onder Russische, maar Panamese vlag vaart - kwam wel nog regelmatig naar de haven van Zeebrugge voor het leveren van lng.’

Advertentie

In het nieuws

Alle artikels meer
Het doel van het eerste hervormingsplan van Caroline Gennez voor de kinderopvang is minstens 14 plaatsen per gemeente.
Dividenden of huurinkomsten? Dan betaal je straks meer in crèche
Via historisch hoge budgetten voor kinderopvang komt Vlaams minister van Welzijn Caroline Gennez met een plan voor 'vele duizenden nieuwe plaatsen'. Die worden evenwel duurder voor ouders met meer vermogen. Zo dijt de discussie over de vermogenstoets uit naar de crèches.
Gesponsorde inhoud