In de straten van Istanboel | 'Deze protesten zijn een breekpunt voor de Turkse democratie'

‘Kom naar buiten’, scanderen enkele honderden betogers in de straten van Kurtuluş, een wijk in de Turkse stad Istanboel. Ze roepen de omstanders op zich aan te sluiten bij de demonstratie. 'Blijf niet stil, anders is het binnenkort jullie beurt', klinkt het. De demonstranten krijgen veel bijval van mensen die vanuit het raam applaudisseren en op kookpotten slaan. Passerende auto's claxonneren om hun steun te betuigen. Alleen de talloze straatkatten ontvluchten angstig de herrie.

De betoging in Kurtuluş maakt deel uit van de massale protestgolf die over Turkije spoelt na de arrestatie van Ekrem Imamoglu. De populaire burgemeester van Istanboel werd op 19 maart door de autoriteiten van zijn bed gelicht op beschuldiging van corruptie en deelname aan terrorisme. De centrumlinkse Republikeinse Volkspartij (CHP) van Imamoglu sprak meteen van een politiek complot om haar boegbeeld monddood te maken. Imamoglu was immers uitgegroeid tot de belangrijkste rivaal voor de Turkse president Recep Tayyip Erdogan.

Al anderhalve week is Erdogan kop van Jut bij de protesten die in Istanboel en andere steden honderdduizenden Turken op de been brengen. 'Hak! Hukuk! Adalet!', is een veelgehoorde slogan. 'Recht! Wet! Rechtvaardigheid!' Voor velen is de arrestatie een bewijs van de sluipende uitholling van de democratie door Erdogan, die al sinds 2002 aan de macht is. De president is officieel aan zijn laatste ambtstermijn bezig, maar niemand twijfelt eraan dat hij daar met een truc - vervroegde verkiezingen of een grondwetswijziging - een mouw aan past.

'Erdogan heeft de grootse vergissing in zijn loopbaan begaan,' zegt Namik Tan, een parlementslid van de CHP, 'hij had dit brede volksprotest totaal niet zien aankomen.' Tan stapte twee jaar geleden in de politiek na een rijke diplomatieke carrière, onder meer als ambassadeur in Washington, en pendelt sindsdien tussen zijn thuisbasis Istanboel en de hoofdstad Ankara. Hij wijst op de verdachte timing van de arrestatie van Imamoglu, vier dagen voor de CHP hem zou aanwijzen als presidentskandidaat en dus als uitdager van Erdogan.

Mondkapjes en gasmaskers

Voor het stadhuis van Istanboel hebben zich dinsdagavond duizenden aanhangers van de CHP verzameld. Op een hoog podium schreeuwen enkele partijkopstukken zich schor, af en toe overstemd door de oproep voor het avondgebed in de moskee vlakbij. De sfeer is gemoedelijk en veel aanwezigen zwaaien met Turkse vlaggen en protestborden. 'Om de liefde van God, kan iemand een wet vinden?', luidt het bij een jonge vrouw. 'Deze jeugd kent geen koning of dictator', staat op het kartonnen bord van een wat oudere man.

In het park tegenover het stadhuis gaat het er wat grimmiger aan toe. Honderden jongeren dagen er de oproerpolitie uit die drie rijen dik staat opgesteld. De actievoerders hebben hun gezicht bedekt met sjaals, mondkapjes en zelfs gasmaskers. Twee dagen eerder vielen tientallen gewonden toen de politie de betoging hardhandig uiteensloeg. Daarbij gebruikten de agenten haast industriële hoeveelheden traangas. 'Het leek wel een chemische oorlog', zegt Ahmet, een jonge student die er zondag ook bij was.

Op de staatstelevisie haalde Erdogan fel uit naar wat hij het straatterrorisme van de oppositie noemde. Hij zei dat de CHP een zware prijs zal betalen voor het geweld. 'Dat is natuurlijk onzin', zegt Tan. 'Mijn partij drukt al haar aanhangers op het hart dat de betogingen vreedzaam moeten verlopen. We hebben er geen belang bij om de spanningen op de spits te drijven. Maar we hebben ook geen greep op wat op straat gebeurt. De protestgolf is spontaan ontstaan, omdat de burgers de toenemende repressie beu zijn.'

Ahmet zegt sympathie te hebben voor Imamoglu, maar noemt zichzelf geen aanhanger van de CHP. 'Voor mij draait dit protest niet om partijpolitiek', zegt hij. 'Ik ben hier om voor mijn vrijheid te strijden, en voor die van mijn land. Want wat met Imamoglu is gebeurd, kan iedereen overkomen.' De student wijst met een brede zwaai naar de menigte en zegt: 'Waarom denk je anders dat iedereen hier gemaskerd rondloopt?' Zoals alle betogers die we spraken, weigert Ahmet zijn volledige naam te geven of voor de foto te poseren.

Gezipark-vergelijking

Ahmet behoort tot een generatie jongeren die geen andere leider heeft gekend dan Erdogan. Diens Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling (AKP) kwam in 2002 aan de macht en domineert sindsdien onafgebroken de politiek. De conservatieve AKP, die haar wortels in de politieke islam had, brak de seculiere republiek open die Kemal Atatürk in 1923 had opgericht. Dat ging niet zonder slag of stoot, maar door het succes van zijn economische hervormingen kon Erdogan, toen nog premier, op veel krediet bij de bevolking rekenen.

De eerste barsten in het AKP-bewind verschenen in 2013, toen in Istanboel protesten uitbraken tegen de geplande bebouwing van het Gezipark, een zeldzaam stuk groen in het stadscentrum. Nadat de lokale politie een protestactie hardhandig had uiteengeslagen, kwamen honderdduizenden betogers op straat in heel Turkije. Zij zagen de operatie tegen het vreedzame Geziprotest als een bewijs van de autocratische ambities van Erdogan, die eropuit was de politieke oppositie en de onafhankelijke media het zwijgen op te leggen.

In alle commentaren op de huidige protesten duikt de vergelijking met het Gezipark op. 'Het ligt voor de hand, omdat we voor het eerst sinds 2013 zulke grootschalige demonstraties meemaken', zegt de politicoloog Hassan Ünal. 'Maar terwijl het protest toen vooral door de oppositie werd aangestuurd, is het dit keer echt van onderuit gegroeid. Het ongenoegen wordt duidelijk breed gedragen.' Volgens Ünal is het opvallend dat Erdogans partij nog geen aanhangers op de been heeft gebracht voor tegendemonstraties, zoals in 2013 gebeurde.

Twaalf jaar later bestaat het Gezipark nog, maar is het volledig vergrendeld. Het nabijgelegen Taksimplein, het epicentrum van de protesten van elf jaar geleden, is ook omringd door hoge hekken. De politie, die zoals in de rest van de stad alomtegenwoordig is, houdt alle passanten in de gaten. Aan de rand van het plein heeft het stadsbestuur van Istanboel een grote triomfboog geplaatst met de foto van Kemal Atatürk. 'Gelukkige 101ste verjaardag van de Republiek Turkije', staat erbij. Het geeft op zo'n vergrendeld plein een weinig feestelijke indruk.

'Turkije wordt geüpdatet...'

De activisten zouden het Taksimplein graag uitkiezen als symbolische plaats voor hun demonstraties. Maar de lokale autoriteiten zijn op hun qui-vive en hebben uit voorzorg het metrostation afgesloten. Daarom vinden de protestacties verspreid over de stad plaats. Voorafgaand aan zo'n actie verzamelen de studenten van de technische universiteit donderdagmiddag voor het faculteitsgebouw om protestborden te schilderen. 'Turkije wordt geüpdatet... Even geduld', luidt een slogan. 'Ik ben vrij geboren, ik leef vrij', weet iemand te melden.

Nadat ze hun ambachtelijke pancartes hebben afgewerkt, stappen de studenten naar het winkelcentrum Cevahir. Dat gebeurt in kleine groepen om de aandacht van de oproerpolitie niet te trekken. In de vooravond staan uiteindelijk enkele honderden actievoerders aan het winkelcentrum, maar de meeting wordt snel opgebroken door de oproerpolitie. Wie niet tijdig kan ontsnappen, wordt omsingeld door een cordon. De agenten laten alleen de betogers gaan die hun masker afzetten, Zij worden gefilmd voor identificatie.

De actie voor Cevahir was bedoeld als oproep tot een nationale boycot van bedrijven die banden hebben met Erdogans regering. 'Het is een poging om het bewind te raken waar het pijn doet', zegt een student. Want de hervormingen en de liberalisering onder Erdogan zijn zeker diens entourage ten goede gekomen. Ook de partij van Imamoglu schaarde zich achter een economische boycot. Het leverde een banvloek op van Erdogan, die zijn critici verweet de Turkse economie uit eigenbelang om zeep te helpen.

Nochtans waren het uitgerekend de demarches van Erdogan die zware druk zetten op 's lands economie. De arrestatie van Imamoglu joeg investeerders de stuipen op het lijf. De Turkse lira raakte in vrije val, waarop de centrale bank 25 miljard dollar in de markt pompte. De grote vrees is dat Erdogan zijn gerespecteerde minister van Financiën Mehmet Simsek aan de kant schuift en op eigen houtje het monetaire beleid gaat bepalen. Toen hij dat enkele jaren geleden deed, leidde dat tot extreme inflatie. Ook nu nog schommelt de inflatie rond 40 procent.

Weggevaagde vooruitgang

Door het wanbeleid is Erdogans machtsbasis geërodeerd, meent Sebnem Gumuscu. Ze doceert aan het Amerikaanse Middlebury College, waar ze onderzoek doet naar democratie en autocratie. Ze profiteerde van een sabbatjaar om naar haar thuisstad Istanboel te trekken, waar ze meteen in een politieke storm belandde. 'Dit levert interessant materiaal op voor mijn onderzoek', zegt ze tijdens een ontmoeting. 'Maar eerlijk, ik heb mijn projecten even op pauze gezet om goed na te denken wat hier allemaal gebeurt.'

'In 2013 draaide de Turkse economie nog behoorlijk. Er ontstond een middenklasse, die zich bijvoorbeeld voor het eerst een auto kon veroorloven. De extreme inflatie van de voorbije vijf jaar heeft die vooruitgang weggevaagd. Mensen kunnen de huur niet meer betalen, het eten is haast onbetaalbaar. Vooral gepensioneerden en studenten hebben het zwaar, net als wie een minimumloon trekt. En toch besliste de regering eerder dit jaar om de geplande verhoging van het minimumloon tegen te houden. Onbegrijpelijk.'

De afgelopen anderhalve week wakkerde ook het protest aan in de kleinere steden in het binnenland, waar de AKP van Erdogan traditioneel sterk staat. 'Al hebben ze het daar waarschijnlijk nog wat beter dan in de grote steden', zegt Gumuscu. Erdogan bleef doof voor de verzuchtingen en vervreemdde zo van zijn achterban. Het verklaart volgens Gumuscu de populariteit van burgemeester Imamoglu. 'Hij zette in zijn stad allerlei hulpprojecten op, zoals sociale restaurants waar elke dag duizenden mensen komen eten.'

Gumuscu zag hoe populair Imamoglu is, toen zijn partij vorige zondag de geplande nominatie van haar presidentskandidaat liet doorgaan. Uit protest stelde de CHP de verkiezing open voor alle burgers. 'De respons was enorm, ook al was Imamoglu de enige kandidaat. In een wijk in Istanboel die een bastion van Erdogan is, zag ik lange rijen staan aanschuiven. Het was een gebaar van solidariteit.' Liefst 15 miljoen mensen steunden Imamoglu's kandidatuur, onder wie bijna 13 miljoen niet-partijleden.

Het zou een waarschuwing moeten zijn voor Erdogan, die in zijn verwoede pogingen om de tegenstand af te zwakken zijn rivaal alleen maar groter maakt. Het scenario van de huidige politieke machtsstrijd moet de president bekend zijn. In de tweede helft van de jaren 90 was Erdogan zelf burgemeester van de miljoenenstad, tot in 1998 zijn ambt moest neerleggen na een veroordeling. Ook hier was sprake van een politieke afrekening, dit keer van het seculiere establishment. De controverse maakte Erdogan echter groter.

Springplank naar macht

Niemand weet beter dan Erdogan dat Istanboel een springplank naar de macht is, zegt Dawid Bartelt, de directeur van de Heinrich Böll Stiftung in Istanboel. 'Als je die stad wint, versla je ook Erdogan.' Imamoglu vernederde Erdogan door twee keer op rij, in 2019 en 2024, de burgemeesterssjerp te veroveren. De vernedering was vorig jaar nog groter toen de CHP de partij van de president van de kaart veegde in de grote steden. De AKP behaalde toen haar slechtste resultaat sinds haar oprichting bijna een kwarteeuw geleden.

'Erdogan heeft Turkije uitgebouwd tot een competitieve autocratie, zoals de experts dat omschrijven', zegt Bartelt. 'De Turken zijn dol op verkiezingen. Ze lijken te accepteren dat Erdogan als sterke man de onafhankelijkheid van justitie en de media ondermijnt. Maar ze eisen nog altijd het recht op om bij verkiezingen de regering weg te stemmen. Door de enige politicus weg te werken die een gevaar vormde, heeft Erdogan de competitie verwijderd, waardoor alleen de autocratie overblijft. Dat pikt de bevolking niet.'

Na Imamoglu's arrestatie greep Erdogan meteen naar de recepten uit het handboek voor dictators. De sociale media gingen tijdelijk op zwart, de autoriteiten verboden demonstraties in Istanboel en stuurden duizenden agenten de straat op. Sindsdien zijn zo'n 2.000 mensen opgepakt, onder wie journalisten die verslag uitbrachten over de protesten. Advocaten kregen geen toegang tot hun cliënten. In een filmpje dat op de sociale media circuleert, zwaait een jonge advocate met haar toga. 'Waarom draag ik die nog?', roept ze uit.

Opvallend is het stilzwijgen van de internationale gemeenschap over Erdogans machtsgreep. De Europese Unie reageerde onderkoeld, maar paste voor uitgesproken kritiek. Daarvoor zijn de geostrategische belangen van Turkije te groot, en dat weet Erdogan maar al te goed. Zijn land speelde een sleutelrol bij het indammen van de vluchtelingencrisis van 2015. En dit keer rekent Europa op Erdogans steun bij de uitbouw van zijn defensiecapaciteit. Turkije kan ook een rol spelen in de oorlog in Oekraïne en heeft een vinger in de pap in Syrië.

Van de Amerikaanse president lijkt Erdogan zelfs helemaal niets te moeten vrezen. Donald Trump sprak deze week lovende woorden. 'Goede plek', zei hij over Turkije. 'Met een goede leider ook.' Tan, het parlementslid van de CHP, zucht eens diep. 'We beseffen dat populistische leiders overal in opmars zijn. Trump is voor hen een voorbeeld. Het is verontrustend dat Europa het ook laat afweten. We vragen niet dat het de CHP steunt, maar wel dat het protesteert tegen het flagrante machtsmisbruik.'

Slimme zet

De autoriteiten rekenen erop dat de protestbeweging op korte termijn uitdooft. Om daarbij een handje te helpen kondigde Erdogan aan dat iedereen tot eind volgende week vakantie krijgt. Na het einde van de ramadan dit weekend is het een ideale periode om meer tijd met familie door te brengen, stelde hij.

Het is een slimme zet om het verzet te versplinteren. De president hoopt dat veel ingeweken inwoners van Istanboel hun familie elders in het land bezoeken en bij hun terugkeer niet meer aansluiten bij de protesten.

'We weten niet hoe dit eindigt, maar ik weet wel dat dit een breekpunt is voor de Turkse democratie', zegt Gumuscu. 'Ofwel krijgen we een democratisch herstel, met verkiezingen, een nieuwe regering en een politieke correctie. Ofwel krijgen we een volwaardig autoritair systeem.' Nadat het Geziprotest in 2013 was uitgedoofd, schroefden de autoriteiten de repressie al eens keihard op. De kans is groot dat zich dat herhaalt zodra Erdogan een kans ziet.

Op een muurtje aan de technische universiteit zit een gehavende student met een blauw oog. 'Gevallen en een slag van de wapenstok gekregen, toen ik vluchtte voor de politie', zegt Hakan. Hij kon ontsnappen. 'Ik blijf naar de manifestaties komen, maar voortaan pas ik wel op. Het is mijn recht om te protesteren. Als ik dit nu niet doe, is er geen toekomst voor mij of voor dit land. De republiek is gebouwd op democratische principes.'

Hakan wijst grijnzend naar zijn oog: 'Mijn ouders zeiden me: 'Je hebt nu een medaille van moed in je gezicht.''