Reconstructie van een mislukte kernuitstap | En toen legde Engie de miljardenfactuur op tafel

23 maart 2022: De desillusie van het oorlogsdebat

‘We kiezen voor zekerheid in onzekere tijden’, zegt premier Alexander De Croo (Open VLD) op vrijdagmiddag 18 maart na de regeringsbeslissing om de jongste twee kerncentrales Doel 4 en Tihange 3 toch tien jaar langer open te houden.

Meteen klinkt de vraag hoe hoog Engie als ‘demandeur de rien’ de prijs zal opdrijven. De toon is gezet tijdens het oorlogsdebat van De Tijd op woensdagavond 23 maart in bioscoopzaal 13 van Kinepolis Antwerpen. Thierry Saegeman, de CEO van de Belgische Engie-dochter Electrabel, benadrukt de vele moeilijkheden die de laattijdige levensduurverlenging met zich meebrengt. Er moet uranium besteld worden en een lastige vergunningsprocedure doorlopen worden. De wet op de kernuitstap moet worden aangepast en moderniseringswerken zijn nodig om te voldoen aan de veiligheidsnormen. ‘We rekenen nog altijd op een periode van vijf jaar voor alle werken. Dat betekent dat de kerncentrales pas in juni 2027 als ‘verlengbaar’ kunnen worden beschouwd.’

Die timing botst staalhard met waar de regering op rekent. Die wil dat de twee reactoren na een jaar van moderniseringswerken tegen november 2026 weer paraat zijn. Anders dreigt zowel de winter van 2025-2026 als die van 2026-2027 zonder kernenergie overbrugd te moeten worden en komt de bevoorrading in het gedrang.

Aan de onderhandelingstafel verloopt de start dan ook stroef. ‘Het ging niet vooruit. De eerste vijf maanden liet Engie alleen maar blijken dat het van kernenergie af wilde.’ De regering begint dan maar zelf werk te maken van een onderhandelingstekst. Ze neemt daarvoor het advocatenkantoor Eubelius in de arm, waarna op het kantoor aan de Louizalaan een vergadering plaatsvindt met de advocaten van Engie en meer dan 20 aanwezigen.

‘De delegaties waren veel te groot, met allerlei mensen die er niets te zoeken hadden. Er was over niets overeenstemming en heel vaak ging het in die eerste maanden over zaken die totaal naast de kwestie waren’, zegt een insider.

31 mei 2022: Eisenbrief Engie

Een dieptepunt wordt bereikt wanneer De Croo op dinsdag 31 mei een brief ontvangt van Engie-CEO Catherine MacGregor. De topvrouw van de Franse multinational pent op twee bladzijden de krijtlijnen neer van wat Parijs noodzakelijk acht om Doel 4 en Tihange 3 te verlengen. MacGregor vraagt dat de Belgische staat meebetaalt in de kosten voor de levensduurverlenging, ook voor de berging van het extra nucleaire afval én dat ze mede-eigenaar wordt van de twee overblijvende reactoren.

De Engie-topvrouw raakt aan de rode lijnen die de regering op vraag van de groenen vooraf heeft afgesproken: de staat wordt geen exploitant, de gesprekken beperken zich tot twee reactoren en Engie moet opdraaien voor alle kosten van de ontmanteling en het kernafval. Ecolo-voorzitter Jean-Marc Nollet benadrukt dat er geen sprake van kan zijn dat de miljardenfactuur voor de ontmanteling en de berging van het afval bij de Belgische belastingbetaler belandt.

13 juni 2022: Profiteroles in het Elysée

Terwijl de gesprekken cirkeltjes draaien, trekt De Croo op maandagochtend 13 juni in alle discretie naar Parijs voor een gesprek met de Franse president Emmanuel Macron. In de marge van de top van Versailles op 10 maart heeft de Franse president al aan De Croo laten verstaan: ‘Let’s talk.’ Macron heeft net een moeizame eerste ronde van de parlementsverkiezingen achter de rug, maar tot De Croo’s verbazing blaast hij de meeting niet af.

Macron ontvangt de Belgische premier in het Elysée, met op tafel koffie en profiteroles. In een gesprek van anderhalf uur hebben ze het over de veranderende energiemix en de rol van België daarin. Nu nog komt De Croo graag terug op die voormiddag en plaagt hij Macron dat het dankzij ons land is dat de lamp in het door nucleaire pannes geplaagde Frankrijk blijft branden.

Vanzelfsprekend komt ook het Engie-dossier ter sprake. Geflankeerd door een kabinetsadviseur die nog bij het Internationaal Atoomenergieagentschap gewerkt heeft, komt het er voor De Croo op aan de Franse positie beter te begrijpen.

Maar hoewel de Franse staat de grootste aandeelhouder is en een derde van de stemrechten van Engie bezit, gedraagt Macron zich niet als de woordvoerder van het energiebedrijf. De Croo zal de onderhandelingen rechtstreeks met het energiebedrijf moeten voeren en ook nadien nooit meer een beroep doen op zijn lijn naar het Elysée om de onderhandelingen met Engie vlot te trekken.

7 juli 2022: ‘Zolang er maar een plafond komt’

Op donderdag 7 juli keurt de Kamer unaniem een belangrijke nieuwe wet goed waaraan minister van Energie Tinne Van der Straeten (Groen) al van bij haar aantreden werkt. Ze scherpt de controle aan op de nucleaire spaarpot Synatom, waarin Engie eind 2021 14,4 miljard euro opzij heeft staan om de ontmanteling van de kerncentrales en de berging van het kernafval te financieren. De aangescherpte wet op de nucleaire voorzieningen wordt voor Van der Straeten de belangrijkste hefboom om Engie onder druk te zetten.

Op het hoogste niveau is er veel overleg aan voorafgegaan, onder andere met een bezoek van MacGregor en Saegeman op het kabinet van Van der Straeten. Er staat dan ook veel op het spel voor Engie. Vooral het zinnetje dat de exploitant en zijn opvolgers altijd hoofdelijk aansprakelijk blijven voor de factuur van de nucleaire opkuis, ook na pakweg een verkoop, is een doorn in het oog in Parijs. ‘Je kan toch niet verwachten dat wij tot in de eeuwigheid een openstaande factuur blijven meedragen’, klinkt het. ‘Uiteindelijk komt het voor ons niet aan op een miljard euro meer of minder, zolang er maar een definitief plafond komt.’

Voor Engie is de levensduurverlenging de ultieme kans om een einde te maken aan de onzekerheid over de miljardenfactuur. Het is de echte inzet voor de energiereus, veel meer dan het langer blijven opwekken van kernenergie. ‘Het klopt niet dat we met de rug tegen de muur gingen onderhandelen’, zegt een sleutelspeler aan Belgische zijde. ‘We hadden iets te bieden wat Engie maar al te graag wilde.’

16 juli 2022: Een telefoontje met Johnny Thijs

De initiële bedoeling van de regering om tegen begin juni een akkoord te sluiten blijkt veel te optimistisch. Als de onderhandelingen bij het begin van de zomer hopeloos vast zitten, helpt het dat sommige hoofdrolspelers elkaar nog goed kennen van vroeger. Er is de Buffalo-connectie tussen de AA Gent-supporters Tom Vanden Borre, de kabinetschef van Van der Straeten, en Michaël Gillis, de hoofdjurist van Engie België. Beiden kennen elkaar nog van op de juridische dienst van het gas- bedrijf Eni en gaan samen een koffie drinken.

Een doorbraak komt er in het weekend van 16 juli na een telefoon tussen Vanden Borre en Electrabel-voorzitter Johnny Thijs. Een akkoord over de hoofdlijnen, een heads of terms in het jargon, blijkt opnieuw te hoog gegrepen. Dus doen ze een stap terug. Ze spreken af de tekst te beperken tot de essentie: een intentieverklaring met de punten waarover verder onderhandeld kan worden.

Als Van der Straeten en De Croo de ochtend na de nationale feestdag van 21 juli een principeakkoord over de verlenging van Doel 4 en Tihange 3 aankondigen, is de buitenwereld verrast. De tekst van amper drie A4’tjes krijgt de titel mee ‘Non-binding Letter of Intent’. In een persbericht spreekt Engie fijntjes van een ‘niet-bindende intentieverklaring om de haalbaarheid en de voorwaarden van een verlenging te evalueren’.

Toch zien de regeringsonderhandelaars de tekst na vijf maanden van complete stilstand als een belangrijke psychologische doorbraak. ‘Toen zijn we van een absolute nee naar een ‘ja als’ gegaan’, klinkt het.

September 2022: Een praatbarak met advocaten

Ook na het zomerreces blijven de onderhandelingen moeilijk lopen. In de intentieverklaring is afgesproken om tegen 31 december tot een finaal akkoord te komen. Drie aparte werkgroepen met technici moeten het pad effenen.

Maar Engie stelt zich nog altijd weinig inschikkelijk op als op 22 augustus een eerste aftastende vergadering over de aandeelhoudersstructuur plaatsvindt. ‘Ik zie niet in hoe we tot een akkoord kunnen komen’, zegt een insider die de vergaderingen omschrijft als ‘saai, nutteloos, een dovemansgesprek en een praatbarak voor een leger van functionarissen’.

Ook een handvol projectvergaderingen tussen de technici van de nucleaire waakhond FANC en Engie vanaf half september levert nauwelijks vooruitgang op. Engie blijft erbij pas te zullen starten met de noodzakelijke voorbereidende studies voor een levensduurverlenging als er een duidelijk akkoord is met de regering.

27 oktober 2022: Hoogspanning in de kern

De zenuwen staan strak gespannen als De Croo en Van der Straeten op 27 oktober in het kernkabinet op zoek gaan naar een versterkt mandaat om een duidelijk signaal te geven aan Engie. MR-voorzitter Georges-Louis Bouchez heeft de week voordien nog eens uitgehaald dat de regering in de onderhandelingen de zwakke schakel is, ‘le maillon faible’. De Franstalige liberaal vreest vertragingsmanoeuvres van de groenen. Als Doel 4 en Tihange 3 tegen de winter van 2026-2027 niet klaar raken, moet de regering voor twee opeenvolgende winters in bijkomende gascentrales voorzien. In dat scenario dreigt een nucleaire verlenging nadien overbodig te worden.

De Croo en Van der Straeten moeten de coalitiepartners mee krijgen, maar tegelijk moeten lekken worden vermeden. ‘Die zouden leiden tot een mislukking van de onderhandelingen. Zeker omdat Engie een beursgenoteerd bedrijf is. Telkens als naar de kern teruggekoppeld wordt, is dat gevaarlijk. Dat was het moeilijkste’, luidt het op een partijhoofdkwartier.

Om alle partijen uit de Vivaldi-coalitie mee te krijgen, werkt De Croo met tabellen, waarin de posities in de onderhandelingen met Engie worden opgelijst en geactualiseerd. De Croo deelt die tabellen met zijn vicepremiers, zodat niemand echt verrast is als de knelpunten op tafel komen op de kern van 27 oktober. De premier raakt er vlot door en krijgt vrij baan om bij Engie duidelijk op tafel te kloppen.

6 november 2022: Crisisberaad in Parijs

Op 6 november versturen De Croo en Van der Straeten een niet mis te verstane brief naar Engie-topvrouw MacGregor waarin ze het standpunt van de Belgische regering op scherp stellen. De Croo uit daarin zijn bezorgdheid over de bevoorradingszekerheid en het klaar raken van de twee reactoren tegen november 2026. Alleen als die cruciale timing wordt gehaald, wil de regering ingaan op de vraag van Engie voor een plafond op de factuur voor het kernafval. De regering denkt daarvoor aan een mechanisme met allerhande parameters op basis waarvan dan later, tegen 2025, het exacte bedrag bepaald kan worden.

‘De eensgezindheid die we toen als regering hebben uitgestraald, heeft onze onderhandelingspositie enorm versterkt en ons een flinke boost gegeven’, zegt een sleutelfiguur in het Belgische kamp.

Maar in de directiekamer in Parijs wordt de brief van De Croo op ongeloof onthaald. Engie vindt dat de premier terugkomt op afspraken die in juni in de intentieverklaring zijn gemaakt. ‘De positie van de regering in die brief was totaal onaanvaardbaar’, klinkt het. ‘Het was crisis in Parijs, waarbij serieus de vraag werd gesteld: wat doen we hier nog in deze onderhandelingen?’

De stevige reactie volgt een week later, met een brief op maandag 14 november. CEO MacGregor zegt daarin dat het te veel onzekerheid geeft als Engie pas in 2025 duidelijkheid krijgt over een maximumbedrag voor het afval. Ze legt een eenmalige afkoopsom op tafel als sneller alternatief en geeft aan dat zonder een maximumfactuur met een duidelijk becijferd bedrag geen sprake kan zijn van een levensduurverlenging van de jongste reactoren.

MacGregor geeft ook te kennen dat ze vanaf dan met kleinere onderhandelingsteams met een beperkt aantal mensen en een duidelijk mandaat verder wil om tegen eind december 2022 een akkoord te bereiken. De onderhandelingen raken in een stroomversnelling als De Croo en zijn kabinetschef Ruben Lecok het heft in handen nemen.

De administratie en verschillende overheidsinstellingen beginnen vaart te maken met het rekenwerk om tot een maximumbedrag te komen. Al klinkt in de regering dat die oefening nog een paar maanden zal duren, omdat ze complex is en er geen draaiboek klaarligt. ‘Als we nu al een bedrag hadden afgesproken, was dat vogelpik geweest’, luidt het.

7 december 2022: Zoektocht naar megawatts

Meer dan ooit wordt duidelijk dat België op zware bevoorradingsproblemen afstevent als Doel 4 en Tihange 3 tegen november 2026 niet klaar raken. De Croo en Van der Straeten hebben de hoogspanningsnetbeheerder Elia de opdracht gegeven nog eens in te schatten hoe de bevoorrading ervoor staat nu de oorlog in Oekraïne de wereld heeft veranderd.

‘Chris, dit is uw ‘I told you so’-moment’, krijgt Elia-CEO Chris Peeters van de premier te horen wanneer die hem eind oktober vraagt met de worstcasescenario’s rekening te houden. Terwijl het netbedrijf veel kritiek krijgt voor zijn rol in het dossier, ook vanuit de regering, hebben Elia en Peeters er net altijd op gehamerd in voldoende eigen productiecapaciteit te voorzien in België en niet te veel op import uit Frankrijk te rekenen. Nu de Europese bevoorrading in het gedrang is en de Franse kernreactoren met historische onderhoudsproblemen kampen, volgt de regering Elia wel. Vanaf nu mag de netbeheerder toch, zoals aanvankelijk de vraag was, extra voorzichtigheid inbouwen in de CRM-subsidieveilingen door rekening te houden met vier in plaats van twee extra Franse kerncentrales die onverwacht uitvallen.

Het gevraagde bevoorradingsrapport valt op 1 december op het bureau van De Croo en Van der Straeten. In de winter van 2025-2026, wanneer België het voor het eerst zonder kernenergie moet stellen en ook de jongste twee reactoren stilliggen voor moderniseringswerken, ontstaat een bijkomend tekort van 900 tot 1.200 megawatt, het equivalent van een grote kernreactor.

Nog groter wordt het probleem de winter nadien, in 2026-2027. De regering rekent er voluntaristisch op dat Doel 4 en Tihange 3 tegen dan weer klaar zijn. Lukt dat niet, dan gaapt een gat van 1.600 megawatt, zo groot dat niemand echt weet hoe het nog op te vangen valt. Het maakt de inzet van de onderhandelingen met de Franse energiereus pijnlijk duidelijk. Als iedereen wacht tot 2026 en de reactoren dan niet klaar zijn, zoals Engie aangeeft, dreigt het licht uit te gaan, waarschuwt Peeters wanneer hij op 7 december de kern komt inlichten. De regering zal in de onderhandelingen voldoende garanties moeten inbouwen.

20 december 2022: Electrabel zet slotoffensief in

Nog voor de beurs opent, dinsdagochtend 20 december, voert Engie in een persbericht de druk verder op. Het bedrijf verzet zich tegen de extra miljardenfactuur die de toezichthoudende Commissie voor Nucleaire Voorzieningen in haar aangescherpte rol van waakhond oplegt. Engie aanvaardt niet dat het nog eens 3,3 miljard euro extra voorzieningen moet aanleggen om de stijgende kosten voor de ontmanteling en de berging van het kernafval te kunnen dragen.

In een interview in De Tijd concludeert Electrabel-CEO Thierry Saegeman dat een maximumfactuur voor het kernafval meer dan ooit nodig is. ‘Als men iedere drie jaar het bedrag wil blijven herzien, hebben wij er geen belang bij de kerncentrales te verlengen’, zegt hij.

Het spierballengerol van Saegeman verraadt ook wel de zwakke plek van Engie. Dat Engies beurskoers na de aankondiging van de extra miljardenfactuur met 6 procent zakt, maakt de Belgische onderhandelaars duidelijk dat Engie niet kan blijven tegenwerken. ‘Een akkoord sluiten over de levensduurverlenging was voor Engie de unieke en enige kans om af te raken van het eeuwige risico van kostenstijgingen voor het kernafval. Dat is een onderbelichte hefboom geweest om tot een deal te komen. Engie kon niet zomaar doen wat het wilde. De beurs verwacht ook van Engie een deal’, luidt de inschatting in het Belgische onderhandelingsteam.

Maar bij Engie in Parijs zijn ze daar lang niet zo zeker van. De vage factuur die mogelijk nog 50 of 100 jaar kan aanslepen, heeft een minder duidelijke impact op de aandeelhouderswaarde vandaag dan het afsluiten van de rekening en nu direct een heel tastbaar miljardenbedrag op tafel te moeten leggen. Binnen Engie zijn er twee scholen. Niet iedereen aan de top is overtuigd dat een deal over een maximumfactuur een must is voor het bedrijf.

In de Wetstraat groeit het besef dat Engie niet akkoord zal gaan als het geen zicht heeft op waar het bedrag voor het afval uiteindelijk landt. Hoewel de oefening van de administratie nog loopt, krijgen de Engie-onderhandelaars begin december een eerste berekening te horen. Regeringsbronnen ontkennen dat ooit een concreet bedrag genoemd werd, maar later circuleert vanuit Parijs een totaalfactuur van circa 20 miljard euro voor de volledige nucleaire opkuis.

In dat indicatieve bedrag zit ook de afbraak van de kerncentrales, waarvoor Engie hoe dan ook verantwoordelijk blijft. Het zou betekenen dat de energiereus na de jongste herziening nog zo’n 2 miljard euro extra moet opzijzetten in Synatom, een bedrag dat volgens een regeringsbron veel te laag is. ‘Ergens daarrond zal het uiteindelijk uitkomen’, klinkt het aan de andere kant van de tafel. ‘Als het bedrag dat de overheid voorlegt niet redelijk is, komt er ook geen deal.’

Kerstvakantie 2022: ‘Daar is de deur’

In de aanloop naar de kerstvakantie neemt het onderhandelingstempo toe. Het overleg, dat in het Engels gevoerd wordt, vindt plaats in de Wetstraat 16, in de zaal waar ook de ministerraad plaatsvindt. ‘Het leek wel of we er wekenlang kampeerden’, zegt een aanwezige.

In die laatste rechte lijn zit tegenover De Croo en Van der Straeten altijd Engie-CEO MacGregor, die naar Brussel afzakt en soms inbelt. Soms wordt ze bijgestaan door financieel directeur Pierre-François Riolacci en door Electrabel-CEO Saegeman. ‘De emoties lopen nooit hoog op, maar er is wel stevig geschaakt. De inzet was dan ook hoog. En dan moet je je pokerface bovenhalen’, zegt een insider.

Achter die façade gaan gehaaide onderhandelaars schuil. ‘Als de mensen van Engie midden in een lange uitleg achteloos een nota bovenhalen, hun favoriete manier van werken, moet je erg op je hoede zijn’, klinkt het.

Net voor de kerstvakantie stelt Engie voor de intentieverklaring van juli te verlengen en in 2023 verder te onderhandelen. Maar voor de regering, die Engie aan het werk moet krijgen, is nieuw uitstel onaanvaardbaar. Engie probeert de tijdsdruk dan maar in omgekeerde richting te benutten. ‘Met de deadline van 31 december in zicht heeft Engie geprobeerd ons dingen te laten tekenen die we niet wilden’, zegt een onderhandelaar. ‘Op verschillende momenten hebben wij tegen hen gezegd, daar is de deur. Maar ze zijn blijven zitten, of na een tijdje kwamen ze terug. Blijkbaar is dat hoe de Fransen werken.’

Op oudjaar, de deadlinedag, wordt tot 18 uur onderhandeld. Hoewel het er even goed uitziet, zit de landing er nog niet in. De premier, die eerder na anderhalve dag zijn skivakantie moest afbreken voor de gesprekken met Engie, haast zich terug naar zijn gezin in de bergen, waar hij om 23 uur aankomt, net op tijd om te klinken op het nieuwe jaar.

9 januari 2023: Een deal met losse eindjes

In de tweede week van de kerstvakantie komt de ultieme vraag weer op tafel: wanneer krijgt Engie zekerheid over de maximumfactuur voor het kernafval? Om zeker te zijn dat Engie niet met de voeten sleept zodra de buit binnen is, eist de regering dat een clausule wordt opgenomen. Als de overheid kan aantonen dat door een grove fout van Engie de levensduurverlenging er niet komt, kan ze de maximumfactuur voor het afval intrekken. Net wanneer iedereen op woensdag 4 januari opnieuw denkt te kunnen landen, springen de gesprekken af op de vraag wat een grove fout is. ‘Als de centrales niet kunnen starten door een lekkende schroef of kraan, is dat dan de fout van Engie of niet?’, zegt een insider.

Het ontbreekt aan vertrouwen, waardoor alles tot in detail juridisch moet worden uitgeklaard. ‘Het is een paradijs voor advocaten’, luidt het ontgoocheld in het Belgische kamp. ‘Telkens we denken dat we er bijna zijn, komt vanuit Engie plots een tekst terug als een kleurboek met opmerkingen. De advocaten worden daar betaald per zinswijziging die ze binnenhalen.’

Na een afkoelingsperiode van een paar dagen hervatten de onderhandelingen. Op maandag 9 januari is eindelijk zover. Rond 16 uur roept De Croo zijn topministers bijeen. Ze zetten het licht op groen, ook al werpt iemand nog de vraag op in hoeverre de deal met Engie overeind blijft als de regering in lopende zaken belandt vooraleer alles finaal is afgeklopt. Ruim twee uur later wandelen De Croo en Van der Straeten de ‘bunker’, de perszaal van de 16, binnen om de deal toe te lichten. ‘Er zijn vandaag twee zekerheden’, zegt De Croo. ‘Dat morgen de zon opkomt en dat morgen de werken voor de verlenging kunnen beginnen.’

Maar het verlorenmaandagakkoord telt veel losse eindjes. Hoewel Engie zegt er alles aan te zullen doen, geeft het geen garanties dat de twee reactoren tijdig verlengd raken. Bovendien moet de echte money time nog komen. Tegen 15 maart, een jaar na de start van de onderhandelingen, moet duidelijk worden welk bedrag de overheid finaal kleeft op het kernafval en of Engie zich daarin kan vinden. In Parijs staat het nog altijd als een paal boven water: zonder een duidelijk maximumbedrag komt er geen nucleaire verlenging. ‘Vergis u dus niet. Net zoals een jaar geleden kan het ook nu nog altijd mislukken.’