Reconstructie van een mislukte kernuitstap | Een Zuhalleke, een liberale spookrijder en Poetin keren het tij

Mei 2021: MR trekt op oorlogspad

In haar eerste halfjaar als minister van Energie heeft Tinne Van der Straeten (Groen) alles op alles gezet om de kerncentrales te sluiten. Ze werkt daarvoor het CRM-subsidiemechanisme uit dat tot de bouw van twee of drie nieuwe gascentrales moet leiden. Die zijn nodig opdat alle zeven de Belgische kerncentrales tegen 2025 kunnen sluiten zonder dat het licht dooft.

In het voorjaar van 2021 lijkt Van der Straeten goed op weg om de decennia-oude groene droom te verwezenlijken. Maar net dan, ergens halverwege mei, vindt op het partijhoofdkwartier van de MR een vergadering plaats die de kaarten stevig door elkaar schudt. Bij de Franstalige liberalen buigen voorzitter Georges-Louis Bouchez, vicepremier Sophie Wilmès, ex-minister van Energie Marie-Christine Marghem en de adviseurs Nicolas de Callataÿ en Rémy Leboutte zich over het energievraagstuk. De conclusie: ‘We zijn ons aan het laten rollen.'

In de MR groeit het besef dat met een groene minister die er alles aan doet om de gascentrales gebouwd te krijgen, het pad naar plan B - een nucleaire verlenging - zich zienderogen sluit. ‘Merde, als ik dat had geweten, was ik niet akkoord gegaan’, herinnert een van de aanwezigen zich een uitval van Bouchez.

De MR-top gaat in het verzet en stuurt Marghem vooruit. In een interview in La Dernière Heure waarschuwt ze dat de sluiting van de kerncentrales elektriciteit duurder en vervuilender zal maken. Het is het startsein voor serietwitteraar Bouchez om binnen de regering steeds feller oppositie te voeren tegen de kernuitstap van ‘de dogmatische groenen’.

23 juli 2021: gascentrale Vilvoorde botst op verzet

Bouchez vindt een bondgenoot bij de oppositiepartij N-VA. Als eind juli 2021 de Vlaams-Brabantse N-VA gedeputeerde Gunther Coppens, met ruggensteun van de gedeputeerden van Open VLD en CD&V, een vergunning weigert voor een gascentrale in Vilvoorde, spreekt Groen van ‘politieke sabotage’. Het project van Engie geldt als een grote kanshebber om in oktober in een eerste veilingronde subsidies binnen te halen om de kerncentrales te vervangen.

Voor Van der Straeten komen de vergunningsproblemen zeer ongelegen. Ze wilde net van haar vakantie aan de Franse Opaalkust terugkeren om uit te pakken met het Europees fiat voor haar CRM-subsidiemechanisme. Die boodschap geraakt nu volledig ondergesneeuwd door de onzekerheid in Vilvoorde, nadat eerder ook al een project van RWE voor een gascentrale in Dilsen-Stokkem geen vergunning heeft gekregen.

Groen-voorzitster Meyrem Almaci, die met haar familie van een weekje vakantie in een Turks bergdorpje geniet, moet er inderhaast op zoek naar een wifiverbinding voor crisisberaad met de partijtop. Het is voor haar de druppel. Op dat moment beslist Almaci dat ze haar ontslag als voorzitter indient zodra ‘het vermaledijde dossier van de kernuitstap’ bekoeld is. Het geschikte moment zal nog maanden op zich laten wachten.

Ook bij Engie komt de geweigerde vergunning in Vilvoorde hard aan. Het bedrijf spreekt van willekeur en gaat verhaal halen bij Bart De Wever. De N-VA-voorzitter verzekert dat hij niet achter de demarche zit, maar geeft ook aan dat hij niet de miserie van Vivaldi gaat opkuisen. Het dossier belandt bij zijn partijgenote Zuhal Demir die als Vlaams minister van Omgeving in hoger beroep over de vergunning moet oordelen.

9 november 2021: Demir zegt ‘nee’

Als op zondag 31 oktober Engie als winnaar subsidies binnenhaalt voor de gascentrale in Vilvoorde en een in Awirs bij Luik, gaat Van der Straeten ervan uit dat de buit binnen is en de kerncentrales sluiten. Wat ze niet weet, is dat Demir twee dagen eerder in beroep al haar handtekening heeft gezet onder de vergunningsweigering voor Vilvoorde.

Pas twee weken later, op 9 november, haalt Demir die weigering uit haar schuif en slaat ze iedereen met verstomming, niet het minst Engie. Toch toont Van der Straeten zich er nog gerust in dat ze het bevoorradingsprobleem wel opgelost krijgt. Ze heeft achter de schermen noodplannen klaarliggen. Bovenaan het bord staat zelfs heel even de mogelijkheid de kernreactoren Doel 1 of Doel 2 nog een of twee jaar langer open te laten, zodat de centrale van Vilvoorde tijd krijgt om alsnog een vergunning te halen.

Andere, meer waarschijnlijke, mogelijkheden zijn dat Engie bestaande oude gascentrales wat langer in leven houdt in afwachting van een vergunning voor Vilvoorde, of dat een concurrent het subsidiecontract overkoopt om er elders een gascentrale mee te bouwen.

Aanvankelijk lijken op de MR na alle coalitiepartners overtuigd dat Van der Straeten ‘het probleem Vilvoorde’ wel zal oplossen. Eind november is een evaluatie gepland. Alleen als er ‘dan een onverwacht probleem is met de bevoorradingszekerheid’ voorziet het regeerakkoord in de activering van plan B, met een levensduurverlenging van de twee jongste kerncentrales. Op het rapport wordt niet gewacht. ‘Er zijn genoeg oplossingen om de centrale in Vilvoorde te vervangen’, zegt PS-voorzitter Paul Magnette. ‘Het debat is gesloten. De zeven kernreactoren gaan dicht.’ Volgens Ecolo-voorzitter Jean-Marc Nollet staan ‘alle lichten op groen om uit kernenergie te stappen’.

3 december 2021: therapeutische hardnekkigheid

Van der Straeten legt op vrijdag 3 december haar evaluatierapport voor aan het kernkabinet. Daarin bundelt ze ruim 200 pagina’s analyses over de bevoorradingszekerheid, de prijsimpact, de onzekerheid van de vergunningen voor de gascentrales en tal van andere juridische obstakels, zoals de Europese Commissie die opnieuw haar goedkeuring moet geven voor het CRM-subsidiemechanisme als toch twee kerncentrales openblijven.

Van der Straeten erkent dat de bouw van de gascentrales uitdagingen stelt, maar die piste is in haar ogen de meest haalbare. Ze vraagt het kernkabinet de volledige kernuitstap te bevestigen.

Maar haar coalitiepartners volgen niet. ‘Op dit moment ben ik niet gerustgesteld’, zegt Open VLD-voorzitter Egbert Lachaert. De Vlaamse liberalen vinden dat eerst duidelijk aangetoond moet worden dat een levensduurverlenging van de kerncentrales onhaalbaar en onbetaalbaar is om het debat te kunnen afsluiten.

De Croo zet een een-tweetje op met Engie en vraagt de top in Parijs hoe die tegen de kwestie aankijkt. Vier dagen later heeft de premier het gewenste antwoord in zijn bus. Voorzitter Jean-Pierre Clamadieu en CEO Catherine MacGregor zeggen in een brief voluit te blijven gaan voor de bouw van de nieuwe gascentrales in Vilvoorde en Awirs. Het is te laat om de kernreactoren Doel 4 en Tihange 3 langer open te houden. ‘In deze omstandigheden lijkt het ons onmogelijk de verlenging van de activiteit van die twee eenheden in 2025 te verzekeren’, schrijven de Engie-toppers.

De Croo hoopt met de brief eindelijk de interne discussies in zijn ploeg te beslechten. Volledig volgens het draaiboek grijpt zijn voorzitter Lachaert de brief aan om te stellen dat het ‘point of no return’ is bereikt. ‘Ik kan er ook niet aan doen dat de exploitant een erg duidelijk antwoord heeft gegeven’, zegt hij voor de camera’s van 'Villa Politica'. ‘Een lijk is op een bepaald moment dood. Je kan nog vijf minuten reanimeren, maar na een dag wordt het therapeutische hardnekkigheid.’

23 december 2021: een non-akkoord voor Kerstmis

Alle argumenten liggen op tafel waarmee Van der Straeten en De Croo tegen Kerstmis het hoofdpijndossier hopen af te sluiten. Maar dat is buiten de contraire Bouchez gerekend. Een passage van Chris Peeters, de CEO van de hoogspanningsnetbeheerder Elia, op het kernkabinet maakt de ongerustheid compleet. De bevoorrading is niet verzekerd, klinkt zijn niet mis te verstane waarschuwing. Engie heeft laten uitschijnen liever de boete van een paar miljoen euro te betalen als de gascentrale van Vilvoorde niet op tijd klaar is, dan dat het bedrijf elders in de nodige vervangcapaciteit voorziet. Zonder vergunning voor Vilvoorde is plan A niet veilig, benadrukt Peeters, die het heeft over een gebrek aan ‘firmness’. Plan A is niet solide genoeg.

Maar ook de MR moet zich geen illusies maken. Het plan B van een levensduurverlenging ligt evenmin klaar. Volgens Peeters is het niet meer dan ‘een scoutsplan’. Voor beide pistes stelt zich een probleem met de bevoorrading.

In de regering slaat de twijfel toe, niet het minst bij CD&V, waar Vincent Van Peteghem (Financiën) en Annelies Verlinden (Binnenlandse Zaken) hameren op een juridisch waterdichte oplossing. Het voorstel om de CRM-regelgeving zo aan te passen dat projecten zonder vergunning afvallen en een andere gascentrale de plaats van die in Vilvoorde kan innemen, stelt hen niet gerust. Zelfs nadat die piste informeel wordt afgetoetst bij Europees commissaris Margrethe Vestager, die waakt over de staatssteunregels, blijft het voor de christendemocraten een te grote gok. ‘Het plan A was te onzeker en te afhankelijk van vergunningen, maar de haat voor het nucleaire zat bij sommigen aan tafel te diep om dat te zien’, klinkt het.

Achter de schermen klinkt bij Engie een genuanceerder geluid over de haalbaarheid van een nucleaire verlenging. ‘Het is er door het getreuzel alleen maar complexer op geworden, maar als De Croo het echt wil en hij gaat het in Parijs aan Clamadieu vragen, kan Engie niet weigeren. Er moet dan wel snel een beslissing komen. Als het nog lang duurt, zijn alle nucleaire ingenieurs weg.’

In de laatste week voor de kerstvakantie vindt avond na avond een kernkabinet plaats. MR-vicepremier Wilmès krijgt de volle laag als ze net op het moment dat De Croo probeert te landen een interview geeft in Le Soir. ‘We hebben afgesproken twee kerncentrales te verlengen als er een probleem is. Welnu, er is een probleem’, trekt Wilmès een rode lijn.

Tot twee keer toe zet ze de hakken in het zand. ‘Als we toen het been niet hadden stijf gehouden, was het spel gespeeld geweest’, klinkt het achteraf bij de MR. ‘Als Poetin een paar weken later Oekraïne zou zijn binnengevallen, zou een levensduurverlenging geen optie meer geweest zijn.’

Op woensdagavond 22 december gaan de onderhandelingen in een gespannen sfeer de nacht in. De volgende ochtend tegen 8 uur raken de topministers eruit. De MR bekoelt pas met de belofte dat bij de nucleaire waakhond FANC een studie besteld wordt om te zien of de levensduurverlenging technisch haalbaar is. Nadat de CRM-veiling is overgedaan, volgt in maart dan een nieuwe evaluatie. ‘Zo houden we een veiligheidsnet achter de hand’, zegt De Croo.

‘Er is een akkoord. De stilstand eindigt. Plan A wordt versterkt en wettelijk verankerd’, tweet Van der Straeten donderdagochtend om 8.14 uur. Nog geen twee minuten later plaatst Bouchez een heel andere lezing op Twitter. ‘De kernuitstap is niet beslist. Er komen nieuwe veilingen om de CRM te redden, maar er komt op 17 januari een rapport van het FANC om de verlenging van de kernenergie als vangnet te activeren.’ Nog diezelfde dag belt FANC-topman Frank Hardeman vanuit zijn vakantie in de Alpen om zijn mensen te vragen tijdens de kerstvakantie door te werken.

Als Van der Straeten voor de camera van 'Terzake' de vraag krijgt of ze zich kan schikken naar een nucleaire verlenging, klapt ze dicht. ‘De nucleaire verlenging ligt niet op tafel’, antwoordt ze na lang aarzelen. De passage raakt berucht in de Wetstraat. In een interview in De Morgen zegt ze daar achteraf over dat ze die onderhandelingsweek drie nachten niet had geslapen. ‘Mag je dan eens struikelen over je woorden? Mag het?’

Begin 2022: de zoektocht naar een gamechanger

Nu De Croo er niet in geslaagd is de kwestie definitief te beslechten, verandert Open VLD bij de start van het nieuwe jaar het geweer voorzichtig van schouder. De liberalen beslissen binnenskamers dat ze toch voor het openhouden van de kerncentrales gaan en dat ze wachten op een goede aanleiding, 'een vonkje', om de bocht verkocht te krijgen.

Terwijl de dreiging van een Russische inval in Oekraïne de energieprijzen naar omhoog jaagt, laat De Croo de lijn van Groen voorzichtig los. Bij de start van zijn regering ging hij ervan uit dat het plan A zou worden, tenzij het niet anders kon. Nu, halverwege januari 2022, raakt De Croo overtuigd dat het tij gekeerd is. Het wordt zaak om stap per stap tot plan B te komen, zonder zijn regering in een crisis te storten. Terwijl de groenen er blijven op rekenen dat De Croo aan hun kant staat en dat de kernuitstap ‘binnen is’, doet de premier achter de schermen veel stappen om het speelveld af te toetsen, waaronder een discrete ontmoeting met Clamadieu in Parijs.

Zoals Bouchez had gehoopt, geeft het evaluatierapport van het FANC hem op dinsdag 18 januari extra munitie in handen. De veiligheidswaakhond acht het haalbaar om een levensduurverlenging van Doel 4 en Tihange 3 tegen eind 2025 rond te krijgen als er onmiddellijk werk van wordt gemaakt.

Maar de klok tikt genadeloos. In de contacten met het FANC en de administratie heeft Engie nog eens duidelijk gesteld geen vragende partij te zijn. Het bedrijf zal niets ondernemen om een levensduurverlenging mogelijk te maken zolang de regering daarover geen duidelijke beslissing heeft genomen.

Van der Straeten doet er ondertussen alles aan om de kernuitstap, waar ze nog ten volle in gelooft, rond te krijgen. Ze vertrekt mee op een koninklijke missie naar Oman, vanwaar op de valreep geregeld wordt dat de gascentrale van Vilvoorde buitenspel gezet kan worden om de subsidies door te schuiven naar de volgende in de rij. Het wetsontwerp daarvoor, intern ‘de wet haasje-over’ genoemd, kan niet wachten tot de delegatie terug is in België. De handigheid wil dat de koning mee is en vanuit het sultanaat zijn krabbel kan plaatsen onder de tekst.

16 februari 2022: de werkgevers vormen front

Pieter Timmermans, de topman van de Belgische werkgeversorganisatie VBO, heeft in het najaar in een onderhoud met De Croo en Van der Straeten gewaarschuwd dat ze zich aan een tsunami van ontevreden ondernemers mogen verwachten. ‘Zorg dat de storytelling 100 procent goed zit, anders gaan ze jullie niet geloven’, zegt hij.

Vanuit de bestuurskamer van grote bedrijven neemt het verzet toe. Op 31 januari beslist de raad van bestuur van de Vlaamse werkgeversorganisatie Voka om samen met de concullega’s van het VBO, de UWE en Beci een publieke oproep te lanceren om de kerncentrales open te houden.

Voor die oproep naar buiten komt, op 15 februari, gaan de toplui van de werkgeversorganisaties langs op de Westraat 16. Niemand mag weten dat De Croo met hen samenzit, om te vermijden dat de groenen achterdochtig worden. De Croo beseft dat de tijdgeest niet meer dezelfde is als twee jaar geleden, toen de regering gevormd werd. Toen was gas spotgoedkoop en leken nieuwe gascentrales aanvaardbaar voor iedereen, ook voor de werkgevers, maar nu ligt alles anders.

De Tijd krijgt lucht van het werkgeversinitiatief en brengt het op de voorpagina. Voor Open VLD is de demarche van de werkgevers de uitgelezen springplank om de bocht te maken. De nakende oorlog in Oekraïne is een ‘gamechanger’ klinkt het. In 'De zevende dag' op zondag 20 februari maakt Lachaert zijn bocht naar een nucleaire verlenging compleet. ‘Elke tweeduizend jaar is er een lijk dat toch weer opstaat’, zegt hij met een kwinkslag.

24 februari: ‘Tinne, ga even zitten’

Als de Russische troepen op donderdag 24 februari Oekraïne binnenvallen, staat Groen totaal geïsoleerd. De bouw van nieuwe gascentrales die de afhankelijkheid van Russisch aardgas nog doet toenemen, valt nog moeilijk uit te leggen. Van der Straeten erkent dat de wereld is veranderd, maar de coalitiepartners kijken met grote ogen hoe Groen mist blijft spuien over zijn nucleair standpunt. ‘Gaan ze nu ook deze kans laten liggen om hun bocht te maken?’, klinkt het.

Het kabinet-Van der Straeten gaat in die hectische dagen in crisismodus: strategische oliereserves worden vrijgegeven aan Oekraïne, een taskforce gasbevoorrading wordt opgericht, noodplannen worden aangescherpt en Van der Straeten begint Europees overleg over een prijsplafond voor gas.

Pas een week later, tijdens de krokusvakantie, komt haar kabinetschef Tom Vanden Borre binnen in het bureau van Van der Straeten op de vijfde verdieping van de Financietoren. ‘Tinne, ga even zitten’, zegt hij. ‘Even op adem komen.’ Samen vegen ze Van der Straetens favoriete whiteboard schoon en krabbelen neer welke bevoorradingsproblemen er allemaal zitten aan te komen.

Op dat moment beseft Van der Straeten dat de kernuitstap niet langer houdbaar is. Zonder het openhouden van twee kerncentrales riskeert ze later in het jaar in een onverdedigbare positie te belanden. In een nieuwe veilingronde dreigt ze dan nog eens subsidies te moeten toestaan voor de bouw van een derde gascentrale tegen eind 2026. De energiewaakhond CREG heeft zelfs al gewaarschuwd dat mogelijk nog twee extra gascentrales nodig zijn om de volledige kernuitstap te kunnen opvangen. Terwijl de slinkende Russische aanvoer de Europese gasbevoorrading naar haar limieten drijft, zou zo’n scenario voor de groenen onverkoopbaar zijn.

Na het gesprek heeft Van der Straeten een paar uur nodig om te bekomen. Het voelt alsof ze alles waar ze zo hard voor gevochten heeft plots eigenhandig in de vuilbak moet kieperen. Maar tegelijk is er ook opluchting dat de kogel door de kerk is. Ze legt de kwestie voor aan de voorzitters van Groen en Ecolo, de vicepremiers, hun kabinetschefs en politiek directeur Bogdan Vanden Berghe.

Het gaat er stevig aan toe. Sommigen vinden dat Van der Straeten zich niet uit koers mag laten slaan. ‘We wilden vermijden dat we verantwoordelijk zouden worden gehouden als het licht zou uitgaan’, zegt een aanwezige. ‘Er is hard gediscussieerd, want we waren er heel dicht bij geraakt, om een transitie te doen met gas. Maar de conclusie was duidelijk: we moesten schakelen.'

Uiteindelijk stemmen zelfs de hardliners in, op voorwaarde van strikte rode lijnen die gerespecteerd moeten worden in de nakende onderhandelingen met Engie. ‘Onze achterban zag ook wel dat we hebben gedaan wat moest, zonder de deur open te zetten’, klinkt het op het partijhoofdkwartier.

Zonder dat iemand in de regering vooraf op de hoogte is, geven Van der Straeten en Ecolo-voorzitter Nollet op maandag 7 maart in interviews in De Standaard en Le Soir aan dat de omstandigheden door de oorlog fundamenteel gewijzigd zijn. De Croo verneemt in de krant dat de groenen klaar zijn voor ‘de bocht die zo niet genoemd mag worden’. Nog diezelfde dag gaat Van der Straeten langs in de Wetstraat 16 om de levensduurverlenging te koppelen aan de eis voor een extra versnelling in hernieuwbare energie. Voor De Croo is het een oef-moment. Een regeringscrisis is afgewend.

Later zal Van der Straeten op die periode terugkomen door in 'Terzake' te zeggen: ‘We gaan de twee jongste kerncentrales verlengen op mijn initiatief, op mijn vraag.' Ze verwijst daarmee naar het moment in de krokusvakantie waarop ze samen met kabinetschef Vanden Borre even ging zitten om alles te overdenken. De coalitiepartners, die al weken collectief zaten te wachten tot ook de groenen tot inzicht zouden komen, denken er het hunne van.

De Croo en Van der Straeten willen alles eens rustig op een rijtje zetten, maar hun agenda’s puilen uit. Ze spreken dan maar af voor een rustige zondagse wandeling bij De Croo thuis in Brakel. Terwijl ze in alle rust de violen stemmen, heeft De Croo veel werk om zijn hond in toom te houden. Odette van het Vizslaras, een Hongaarse staande hond, lacht De Croo. De Hongaarse premier Viktor Orbán heeft hem al toevertrouwd dat het mooie, maar domme beesten zijn.

Nadien gaat het plots snel. Nu de groenen hun trofee hebben losgelaten, naar eigen zeggen een bewijs van hun pragmatisme, ligt de weg open voor een nucleaire verlenging. Op 18 maart passeert op het kernkabinet geruisloos de principebeslissing dat Doel 4 en Tihange 3 tien jaar langer mogen openblijven. De Croo en Van der Straeten mogen zich opmaken voor de onderhandelingen van hun leven, die met Engie.