Reconstructie van een mislukte kernuitstap | Hoe Tinne Van der Straeten dacht dat de buit binnen was

23 september 2020 - Applaus op alle banken

In de Europazaal in het Egmontpaleis klinkt woensdagmiddag luid applaus voor Tinne Van der Straeten. De Groen-politica heeft voor de regeringsonderhandelaars het slotpleidooi gehouden over hoe ze wil dat Vivaldi de heikele energiekwestie aanpakt. Op een A4’tje schetst ze een schema. Daarin geeft ze stap per stap aan hoe er nieuwe vervangcapaciteit moet komen om ervoor te zorgen dat België na 2025 ook verder kan zonder kernenergie, jarenlang goed voor circa de helft van de Belgische elektriciteitsproductie. Een vangnet met de gesubsidieerde bouw van nieuwe gascentrales moet garanderen dat het licht toch blijft branden.

Zelfs de tegenstanders tonen zich onder de indruk. De socialisten en CD&V, die bij de eerdere formatiepoging met Bart De Wever (N-VA) nog hadden ingestemd met het openhouden van twee kerncentrales, gaan overstag, net als de liberale voorzitters Egbert Lachaert (Open VLD) en Georges-Louis Bouchez (MR). Ze geven hun akkoord voor de sluiting van alle zeven kernreactoren tegen eind 2025, zoals de groenen al in 2003 in de wet op de kernuitstap lieten betonneren.

Een partijvoorzitter stoot een collega aan. ‘Het is toch hallucinant dat wij zo’n belangrijke beslissing nemen op basis van wat krabbels op een blad papier’, zegt hij. Ondertussen klinken in de zaal zuchten van opluchting. Een van de belangrijkste hordes is genomen om met Vivaldi te kunnen starten. ‘De kernuitstap is binnen’, klinkt het in groene hoek, waar Ecolo- voorzitter Jean-Marc Nollet geduldig heeft gewacht om zijn historische trofee op te eisen.

Plan B

Maar enkele aanwezigen applaudisseren in de wetenschap dat ze nog een troefkaart hebben. De regering herbevestigt weliswaar de kernuitstap en de wettelijke uitstapkalender met de laatste stopzettingen in 2025, maar omdat heel wat partijen aan de tafel niet helemaal gerust zijn dat het licht dan blijft branden, houden ze de deur op een kier voor een nucleaire verlenging. Als tegen november het jaar nadien een onverwacht probleem opduikt met de bevoorrading, kan de regering alsnog beslissen de jongste twee reactoren, Doel 4 en Tihange 3, langer open te houden.

De kiemen van die uitvalpiste, het zogenaamde plan B, zijn in de heetste zomerdagen al gezaaid. Als preformateurs nodigen De Wever en Paul Magnette (PS) in augustus beurtelings de liberalen en de groenen uit om uit te maken wie van hen mag toetreden tot een coalitie met de bubbel van vijf (N-VA, PS, sp.a, CD&V en cdH).

Maar de poging van De Wever om de liberalen uit elkaar te spelen en alleen Open VLD in de regering op te nemen werkt averechts. De opgejaagde Bouchez zoekt steun bij zijn collega van Ecolo. Bij een kop koffie met Nollet smeden de twee Franstalige voorzitters een blauw- groene as om het gepingpong van De Wever en Magnette te counteren.

Bouchez verstaat uit dat onderonsje dat Nollet eigenlijk wel kan leven met de optie van nucleaire verlengingen. Maar een regeerakkoord met daarin het langer openhouden van kerncentrales zou de Ecolo- voorzitter niet verkocht krijgen aan zijn achterban. Ze gooien het op een akkoord. De woorden ‘kerncentrales’ of ‘levensduurverlenging’ zullen nergens in de compromistekst voorkomen. In het regeerakkoord zal uiteindelijk alleen omfloerst worden verwezen naar de optie om indien nodig ‘de wettelijke kalender voor een capaciteit tot 2 gigawatt aan te passen’. Bouchez laat zich zo overtuigen dat het plan B in werkelijkheid het plan A zal worden.

Het duo trekt samen naar de Melsenstraat 34, waar ze op het hoofdkwartier van Open VLD hun entente voorleggen aan voorzitter Egbert Lachaert. Die stemt in en niet veel later volgt een gezamenlijk persbericht. De liberalen en de groenen geven aan niet langer mee te willen doen aan De Wevers opbod, waarin ze ‘tegen elkaar worden uitgespeeld om te bepalen wie tot de toekomstige regering kan toetreden’.

Waarschuwingen

De nucleaire passage in het Vivaldi- akkoord veroorzaakt in de laatste rechte lijn van de formatie al hoogspanning. De groenen reageren furieus als het plan B uitlekt. ‘Vivaldi houdt deur op kier voor kerncentrales’, kopt De Tijd op 29 september. ‘Het is toch de logica zelve dat we in een brandladder voorzien. Anders zouden jullie schrijven dat we roekeloze zotten zijn’, klinkt het.

Maar niet iedereen is tevreden met de blauw-groene as. ‘De Croo is op zijn knieën gaan zitten voor de groenen om een regering te kunnen vormen’, zegt een hoofdrolspeler. ‘De prijs die hij voor het premierschap wilde betalen, was de nucleaire exit. De meesten rond de tafel vonden dat twee centrales open moesten blijven. Maar het is geforceerd door de groenen en de premier, tegen de zin van de anderen.’

Ondertussen plaatst de uitbater van de kerncentrales, Engie Electrabel, een groot vraagteken bij het plan B. Het Franse energiebedrijf zegt dat er uiterlijk eind 2020 duidelijkheid moet komen om de voorbereidingen voor een levensduurverlenging - met bijbehorende investeringen en een milieueffectenrapport - op tijd rond te krijgen. Engie rekent dat vijf jaar nodig is.

Op 29 september, als de onderhandelaars op het punt staan te landen, krijgen ze een laatste waarschuwing van Engie Electrabel. ‘Het uitstellen van een principebeslissing over de toekomst van Doel 4 en Tihange 3 tot eind 2021 maakt het de facto onmogelijk die eenheden na hun huidige sluitingsdatum van juni/september 2025 te blijven uitbaten’, klinkt het in een nota. Op twee A4’tjes schetst Electrabel een tijdlijn, die toont dat het beslissingsmoment in het regeerakkoord te laat komt. Het zal tot een vertraging van elf maanden leiden en dus een potentieel stroomtekort veroorzaken in de winter van 2025.

Dubbel spel

Maar er wordt dubbel spel gespeeld. Naast de officiële lijn van Engie klinken in de hoogste regionen andere stemmen. Volgens verschillende bronnen krijgen de formateurs De Croo en Magnette een bericht waarin het bedrijf laat verstaan dat ook eind 2021 nog een levensduurverlenging te regelen valt als het echt nodig is. Ook de anderen worden gerustgesteld met die boodschap.

‘Denkt u dat ik naïef ben en die passage in het regeerakkoord zou hebben aanvaard als ik niet eerst bij Engie had geverifieerd dat het mogelijk zou zijn?’, zal MR-voorzitter Bouchez maanden later verklaren. Ook bij de groenen worden de waarschuwingen van de uitbater afgedaan als powerplay. ‘De enige echte deadline om tegen eind 2025 klaar te geraken, is juni 2022’, zegt een hoofdrolspeler. ‘Ten laatste tegen dan moet de nucleaire brandstof worden besteld. Al de rest valt te regelen.’

In de laatste onderhandelingsnacht bestookt Electrabel-voorzitter Johnny Thijs de onderhandelaars nog met berichten. ‘Pas toch op.’ ‘Weet waar jullie mee bezig zijn.’ Zijn boodschap wordt afgedaan als blufpoker. De volgende ochtend, na een nacht vergaderen, kloppen de Vivaldi-partijen hun regeerakkoord af en kan De Croo zich opmaken voor het premierschap.

Oktober 2020 - Een groene minister met een missie

Voor Van der Straeten is de opdracht duidelijk. Als minister van Energie krijgt ze de kans haar kernuitstap te realiseren, maar ze moet dan wel in een race tegen de klok het alternatief met nieuwe gasgestookte elektriciteitscentrales rondkrijgen. Als ze snel schakelt, kan ze de andere partijen voor voldongen feiten plaatsen.

Haar voorgangster Marie-Christine Marghem (MR) gaf in de regering-Michel de eerste aanzet voor het CRM-subsidiemechanisme, dat nieuwe investeringen moet aantrekken. Maar ze liet het dossier aanmodderen. Van der Straeten moet het nu vlot trekken en zo snel mogelijk de goedkeuring van Europa krijgen. Twee dagen voor ze in de Europazaal applaus oogst, heeft de Europese Commissie nog laten weten een diepgaand onderzoek op te starten om na te gaan of de energiesubsidies geen ongeoorloofde staatssteun zijn. Op het A4’tje dat Van der Straeten aan haar coalitiepartners voorlegt, staat naast de EC van Europese Commissie dan ook een cruciaal vraagteken.

Nog geen twee weken na haar aantreden - haar kabinet telt nog maar één medewerker - trekt Van der Straeten een eerste keer naar Europees commissaris voor Mededinging Margrethe Vestager, die over het dossier zal oordelen. Ze vraagt Vestager haast te maken en tegen eind maart met een verdict te komen. Zo kan tegen oktober 2021 de eerste subsidieveiling plaatsvinden om op tijd nieuwe gascentrales gebouwd te krijgen.

Maar Vestager stelt zich afwachtend op. De doorgewinterde Deense politica stemt alleen in om tegen maart een evaluatie in te lassen, zodat Van der Straeten een inschatting kan maken of de kernuitstap haalbaar is. Die boodschap krijgt ook Alexander De Croo. Als tegen maart blijkt dat de piste voor nieuwe gascentrales niet genoeg kans maakt, zal toch de optie van een nucleaire levensduurverlenging moeten worden geactiveerd.

Moeder Theresa

Drie dagen na haar eedaflegging zit Van der Straeten een eerste keer samen met twee vertegenwoordigers van Engie Electrabel. Op een zondagmiddag in de food market op de site van Tour & Taxis in Brussel geeft ze hen te kennen dat ze zelf moeten uitmaken of ze het pad van een levensduurverlenging verder ontwikkelen.

Bij Electrabel beseffen ze hoe laat het is. De onderhandelaars laten pro forma nog weten dat Doel 4 en Tihange 3 ook na 2025 nog een belangrijke rol kunnen spelen in de Belgische energiebevoorrading, maar dat de regering dan snel moet beslissen en niet pas in oktober het jaar nadien.

Het energiebedrijf is niet de enige die aandringt om knopen door te hakken. In het expertenrapport dat in september de basis vormde tijdens de regeringsonderhandelingen, waarschuwde de nucleaire regulator FANC al dat een duidelijke politieke beslissing ‘onverwijld vereist’ was om een eventuele levensduurverlenging met doorstart in 2025 te kunnen halen. De energiespecialisten van de administratie (FOD Economie) op hun beurt benadrukten dat de regering op 1 november 2020 de milieu-effectenrapportage in gang moet zetten, een sleutelmoment om op tijd klaar te geraken, zo staat er.

Maar Van der Straeten zet geen stappen om het milieuonderzoek voor een levensduurverlenging op te starten. ‘Ze gaf niet de indruk die piste echt te willen openhouden’, zegt een bron aan de andere kant van de tafel. ‘Gaandeweg werd duidelijk dat het plan B niet ernstig werd bekeken.’

Engie stelt niet verder te willen investeren in een levensduurverlenging als er niet eerst een engagement van de regering komt. ‘Wij zijn moeder Theresa niet’, klinkt het bij het energiebedrijf. Een paar weken later lekt een videoboodschap uit waarin Thierry Saegeman, de latere CEO van Electrabel, aan het nucleair personeel meedeelt de voorbereiding van een eventuele levensduurverlenging stop te zetten. ‘Het zeer ferme standpunt van de regering verplicht ons ertoe ons voor te bereiden op een koerswijziging.’

23 februari 2021 - Engie schrijft kerncentrales af

In Parijs zijn ze het jarenlange getreuzel van de Belgische politiek zat. Op de hoofdzetel in de zakenwijk La Défense trekt Engie een streep door de plannen voor een levensduurverlenging en slikt begin 2021 een afwaardering van 2,9 miljard euro op zijn Belgische nucleaire park. De Franse groep rekent er niet langer op dat de Belgische kerncentrales na 2025 nog geld opleveren.

‘We hebben zelf de beslissing genomen niet meer te investeren in een levensduurverlenging’, zegt de nieuwe CEO Catherine MacGregor. Ze is door de voorzitter Jean-Pierre Clamadieu aangetrokken om zijn nieuwe strategie vorm te geven. De almachtige Fransman, ook wel Dieu genoemd in de Wetstraat, wil Engie weer een focus geven op drie pijlers: hernieuwbare energie, infrastructuur en gas. De dienstenactiviteiten, in België met Fabricom, Cofely en Axima goed voor ruim 10.000 werknemers, worden verkocht en ook kerncentrales passen niet langer in het plaatje.

Clamadieu geeft die boodschap ook persoonlijk mee aan De Croo. Tijdens een onderhoud met de premier over de heikele kwestie van de nucleaire sanering en de berging van het nucleair afval zegt hij geen toekomst meer te zien in kernenergie.

De bestaande Belgische kernreactoren hebben de voorbije jaren te veel problemen veroorzaakt. In Parijs zijn ze het verhaal met de scheurtjesreactoren, de sabotage in Doel 4 en de oplopende miljoenenverliezen nog niet vergeten. Bovendien wegen de verplichtingen rond het nucleair afval en het minieme maar bestaande risico op een kernongeval te zwaar door op de beurswaardering. Voor een levensduurverlenging van Doel 4 en Tihange 3 zou ruwweg een investering van 1 miljard euro nodig zijn. De raad van bestuur in Parijs kiest ervoor dat bedrag te reserveren voor de bouw van nieuwe gascentrales. Kernenergie hoeft niet meer.

23 april 2021 - Startschot voor de subsidieveiling

Ondertussen zet Van der Straeten alles op alles om het CRM- mechanisme tijdig rond te krijgen zodat in oktober de eerste subsidieveiling kan plaatsvinden. Het wordt een race tegen de klok om de aangepaste wetgeving en een reeks uitvoeringsbesluiten goedgekeurd te krijgen. De aanvankelijke deadline van eind maart wordt in extremis nog een maand uitgesteld. De Raad van State krijgt al vooraf informeel de ontwerpteksten zodat hij zo snel mogelijk met zijn adviezen kan komen en vanuit het kabinet wordt zelfs naar de oppositie gebeld met de vraag om alstublieft geen amendementen in te dienen, waardoor het onhaalbaar zou worden om de subsidieveiling nog op tijd georganiseerd te krijgen.

‘We hadden geen dag op overschot’, zal Van der Straeten achteraf in het parlement zeggen. Ze beseft dat het weinig had gescheeld of ze had alsnog met Engie moeten samenzitten om het plan B van een levensduurverlenging te activeren.

Cruciaal voor de minister is de tweede ontmoeting met Vestager, op 23 april. Als dan naar boven was gekomen dat een Europese goedkeuring voor het subsidiemechanisme niet haalbaar was, had Van der Straeten een nucleaire verlenging moeten triggeren. Maar na een gesprek van meer dan een uur wandelt ze buiten met een brede glimlach achter haar chirurgisch mondmasker. ‘Can do’, laat ze aan haar entourage weten. Het is speelbaar.

Vestager eist dat België de betrouwbaarheidsnorm voor de stroombevoorrading vernieuwt en vooral dat Van der Straeten aantoont dat subsidies voor nieuwe gascentrales echt noodzakelijk zijn om te garanderen dat het licht blijft branden. Van der Straeten is daar behoorlijk gerust in. Ze weet dat er een nieuw rapport op komst is van Elia, dat nog eens zal aantonen dat de markt tekorten niet zelf zal oplossen. De deur naar een nucleaire verlenging gaat nog wat meer dicht.

15 juni 2021 - Gascentrales staan in de rij

Net voor de zomervakantie vallen voor Van der Straeten belangrijke puzzelstukken in elkaar. De subsidieveiling is op gang getrapt, met dinsdag 15 juni als deadline voor kandidaat-investeerders om zich te registreren bij de netbeheerder Elia. Ze kunnen dan tegen uiterlijk eind september een bod uitbrengen. De investeerders die dan de minste steun vragen, krijgen de gevraagde subsidies effectief toegewezen om hun project te bouwen.

Van der Straeten schat dat twee à drie grote nieuwe gascentrales nodig zijn om de volledige kernuitstap mogelijk te maken. Oorspronkelijk waren er ruim genoeg kandidaten, met tien projecten voor nieuwe gascentrales, maar enkele zijn afgehaakt en vergunningsproblemen leiden tot twijfels. Welke kandidaten meedoen, is strikt vertrouwelijk en krijgt zelfs de minister niet te horen. Maar Elia-CEO Chris Peeters komt het kernkabinet geruststellen met de boodschap dat hij direct aan de alarmbel zal trekken, mochten er te weinig kandidaten zijn.

Een paar dagen later lijkt de weg van een nucleaire verlenging zich nog wat meer te sluiten als Saegeman, voor het eerst in zijn rol als CEO van Electrabel, in het parlement aangeeft dat het te laat is. ‘Wij zien niet in hoe het nog mogelijk zou zijn de centrales voorbij de winter van 2025 te blijven uitbaten’, zegt hij resoluut. ‘Wij hebben deze bladzijde omgeslagen.’

Bij Groen ruiken ze de overwinning. ‘Wij zullen de geschiedenis ingaan als de partij die de kernuitstap heeft gerealiseerd’, maakt vicepremier Petra De Sutter zich sterk.

16 juli 2021 - Vestager zet het licht op groen

Op vrijdag 16 juli, terwijl de dodelijke overstromingen in Wallonië het nieuws beheersen en de lucht eindelijk opklaart, trekt Van der Straeten in alle vroegte naar het kantoor van Vestager. De Deense ontvangt haar op witte sneakers in het Berlaymontgebouw in Brussel. Het is de laatste dag voor ze op vakantie gaat. Om Van der Straeten toch nog even te kunnen spreken begint de Eurocommissaris wat eerder aan haar werkdag. Ook bij de administraties staat de vakantie voor de deur. Als er nu geen akkoord komt, dreigt een beslissing van de Commissie te laat te komen.

De vergadering duurt niet lang. Na nog geen halfuur zijn de heikele punten uitgeklaard. Op wat technische zaken na weet Van der Straeten dat het in orde komt. In Europese kringen valt nadien te horen dat de Belgische staatssteun als geoorloofd wordt beschouwd en dat er voor eind augustus een definitieve goedkeuring komt, op tijd dus om de subsidieveiling te laten plaatsvinden. ‘Het pad naar een levensduurverlenging voor de kerncentrales heeft zich en cours de route gesloten’, klinkt het in de regering. Van der Straeten kan zich opmaken voor haar jaarlijkse vakantie met de familie in Ambleteuse, een dorpje aan de Noord-Franse Opaalkust.

27 augustus 2021 - Alleen plan A

Als de Europese Commissie vrijdag 27 augustus het Belgische CRM-mechanisme formeel goedkeurt, blijkt een addertje onder het gras te zitten. Pas na een grondige lezing van de beslissing beseffen sommige voorstanders van een levensduurverlenging dat Van der Straeten haar eigen plan heeft doorgevoerd en de deur naar de nucleaire optie heeft dichtgeduwd.

Vestager heeft alleen ingestemd met subsidies voor nieuwe gascentrales op voorwaarde dat alle zeven Belgische reactoren volledig sluiten. In de onderhandelingen met de Commissie heeft België alleen geargumenteerd dat een subsidiemechanisme nodig is om het licht te doen branden als tegen eind 2025 alle kerncentrales sluiten. Ook als 2 gigawatt nucleaire capaciteit in de markt blijft, is volgens Van der Straeten de bouw van zeker één nieuwe gascentrale nodig. Maar dat argument is nooit onderbouwd tegenover Europa.

Van der Straeten heeft voortgeborduurd op het dossier zoals haar voorgangster Marghem het bij Europa had ingediend en waarin het vertrekpunt een volledige kernuitstap was. Van der Straeten trekt die lijn door en legt bij de Commissie het plan B van een levensduurverlenging niet op tafel. Als na de evaluatie eind november toch wordt beslist om kerncentrales open te houden, belooft België een nieuwe goedkeuringsprocedure op te zullen starten bij de Europese Commissie, een proces dat opnieuw meer dan een jaar kan duren. Zelfs als de regering het zou willen, lijkt het onmogelijk te worden om een levensduurverlenging voor Doel 4 en Tihange 3 tegen de winter van 2025 nog geregeld te krijgen.

‘België had er ook voor kunnen kiezen tijdens de gesprekken met de Europese Commissie al de piste van een levensduurverlenging op tafel te leggen. Maar Van der Straeten heeft dat niet gedaan’, zegt N-VA-Kamerlid Bert Wollants. ‘Pas toen het te laat was, werd het voor bepaalde partijen in de regering duidelijk dat het noodscenario er de facto niet meer was.’

De energiespecialist van de N-VA vraagt zich af wie in de regering op de hoogte was van hoe Van der Straeten het aanpakte. ‘Ik kan me niet van de indruk ontdoen dat ze van bij het begin wist dat plan B een nepoplossing was’, zegt hij. ‘Dat zinnetje is wel ingeschreven in het regeerakkoord om enkele mensen zoals de MR gerust te stellen, maar die hebben zich dan toch met een kluitje in het riet laten sturen. De regering heeft al die tijd gereden met een noodrem die niet was aangesloten.’

Ook in de regering klinken achteraf echo’s dat Van der Straeten de complexiteit van het dossier handig gebruikte om in de richting van een volledige kernuitstap te duwen. ‘De uitwerking van CRM was zeer technisch met verschillende veilingen en zo’, zegt een minister. ‘Wij waren in dat eerste jaar allemaal met de coronacrisis bezig, niet met hoe plan B ervoor stond.’

Groen ontkent dat Van der Straeten de optie van een levensduurverlenging bewust onmogelijk heeft gemaakt. Haar opdracht was niet het plan B te activeren of voor te bereiden, maar het achter de hand te houden in geval van nood. Tegelijk wilde ze de deur niet te ver openlaten om een signaal te geven naar investeerders en geen onzekerheid te creëren. Indien nodig had ze altijd nog plan B van onder het stof kunnen halen, was de redenering.

31 oktober 2021 - ‘Geslaagd’

Engie komt als grote winnaar uit de bus. Na het kernkabinet maakt Van der Straeten zondagavond 31 oktober de uitslag van de eerste subsidieveiling bekend.

Geflankeerd door Chris Peeters van Elia noemt ze de uitslag een succes. Engie heeft de concurrentieelste twee projecten voor nieuwe gascentrales ingediend. Het energiebedrijf krijgt subsidies toegewezen, naar schatting 60 miljoen euro per jaar, 15 jaar lang, om grote nieuwe gascentrales te bouwen in Vilvoorde en in Awirs, bij Luik. De Elia-topman zegt dat België daarmee ‘op koers zit om de energiebevoorrading te garanderen’.

Pas op dat moment is Van der Straeten er voor het eerst helemaal gerust in. Het is binnen. De kerncentrales gaan dicht. Maar uiteindelijk zal het anders uitdraaien.