Ook juristen dragen verantwoordelijkheid voor ongelijkheid

In Bonn vindt dezer dagen het zogenaamde CumEx-proces plaats. Dit proces heeft betrekking op beweerde fraude met dividendbelastingen, die de staatskas van verschillende Europese landen, waaronder België, vele miljarden gekost zou hebben. Kroongetuige is de advocaat die het systeem mee op poten heeft gezet. Opmerkelijk detail: oorspronkelijk was de man alleen maar gekend onder het pseudoniem Benjamin Frey en ging hij verscholen achter een valse kin en pruik, uit schrik voor represailles. Vorige week trad hij in de openbaarheid, maar zijn echte naam mag nog steeds niet gepubliceerd worden.

Om het systeem te beschrijven, ging de advocaat/getuige de literaire toer op: ‘Het was een beetje zoals Pippi Langkous: ik maak mijn wereld zoals ik het wil’. Om het doel te bereiken, werd inderdaad een parallelle juridische wereld gecreëerd, met alle juridische spitstechnologie die daarvoor nodig was. Of deze parallelle juridische wereld legaal was, zal de rechter in Bonn moeten uitmaken.

Parallele wereld

De parallelle juridische wereld die door juristen uit het niets wordt geschapen belangt iedereen aan. Dit werd recent aangetoond door Katharina Pistor, hoogleraar aan Columbia Law School. In haar boek The Code of Capital toont zij op briljante wijze aan hoe juristen zich reeds eeuwenlang specialiseren in het coderen van ordinaire goederen tot kapitaal. Voor Pistor zijn juristen de masters of the code, zij hebben de sleutel tot het kapitaal in handen. Zonder juristen geen recht, en zonder recht geen kapitaal.

In deze goed gedocumenteerde vaststelling vinden we onmiddellijk de verklaring voor de ongemakkelijke afwezigheid van juristen in het ongelijkheidsdebat. Het zijn juristen die bewust of onbewust de maatschappelijk ongelijkheid vormgeven en duurzaam betonneren. In zijn Capital et idéologie (2019) schrijft Thomas Piketty dat ongelijkheid niet economisch of technologisch is maar ideologisch en politiek. Pistor toont de onvolledigheid van deze stelling aan. Naast ideologisch en politiek is ongelijkheid ook juridisch. En juristen dragen hier verantwoordelijkheid voor. Voor alle duidelijkheid: het voorgaande wil niet zeggen dat er zonder recht geen ongelijkheid zou zijn. Dan zou de wet van de sterkste gelden.     

Echte wereld        

De parallelle juridische wereld heeft concrete gevolgen voor de echte wereld. Dit maakt dat juristen zich niet langer neutraal kunnen opstellen wanneer het op fenomenen zoals ongelijkheid aankomt. Verantwoordelijkheid betekent dat het algemeen belang in rekening gebracht wordt bij het dienen van het private belang.

Dit is natuurlijk makkelijker gezegd dan gedaan. Juristen, in het bijzonder advocaten, worden (liefst goed) betaald door hun cliënt, niet door de maatschappij. Het vergt dan ook moed en een zekere zelfopoffering om als advocaat kritische vragen te stellen bij de nieuwste uitvinding van financiële whizzkids, wanneer men vermoedt dat deze ongetwijfeld geniale uitvinding maatschappelijk nefaste gevolgen zal hebben. In de aanloop naar de financiële crisis werden deze vragen alvast niet gesteld, en het CumEx-verhaal doet vermoeden dat de situatie vandaag nog niet veel anders is.

Juristen zijn belangrijk en vinden zichzelf nog belangrijker. Dit veronderstelt dan wel dat ze zich niet opsluiten in de parallelle juridische wereld die ze zelf vormgeven, maar oog hebben voor de concrete gevolgen van hun doen en laten in de echte wereld. Ook en vooral wanneer dit moeilijk is.

In vervlogen tijden schreef de Nederlandse jurist Adriaan Pitlo dat juristen misschien niet de meest opgewekte disgenoten zijn maar wel de samenleving schragen. Dit is zo wanneer zij zich verantwoordelijk opstellen, met oog voor het algemeen belang.