Antwerpse haven draaischijf voor Europees plasticafval

Met een aansteker steekt Ben Kras een stukje plastic in brand. ‘Ruik maar’, zegt hij, terwijl de walmen onze richting uitwaaien. ‘Het ruikt naar chloor, overduidelijk pvc.’ Bij een kubus samengeperst plastic steekt Kras een ander stukje in brand. ‘Ah’, snuift de CEO van het familiebedrijf Kras Recycling. ‘Lekker zoet. Dat is pet. Met het blote oog is vaak geen verschil te zien, daarom heb ik altijd een aansteker bij me.’

De hoofdzetel van de internationale afvalspeler Kras Recycling ligt in Amsterdam, maar het grootste depot bevindt zich langs de vaart van Rijkevorsel, niet toevallig op een boogscheut van de haven van Antwerpen. ‘Ons plastic komt van overal: Nederland, België, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Ierland... Het moet zo snel mogelijk de boot op richting Vietnam, Maleisië of Turkije.’

‘Minder controles’

Uit cijfers van Comtrade, het statistiekbureau van de Verenigde Naties, blijkt dat België in 2019 bijna een half miljoen ton aan plasticafval exporteerde. Daarmee is het de vierde grootste exporteur van plasticafval ter wereld, na Duitsland, Japan en de Verenigde Staten.

Het gros van die export gebeurt via de haven van Antwerpen. In het noorden van Antwerpen bevinden zich tal van opslagplaatsen vol buitenlands plasticafval van buitenlandse traders. De haven is populair door haar goede ligging en de internationale routes. Maar niet alleen daarom. ‘Er wordt minder gecontroleerd’, zeggen een tiental traders die we spreken eensluidend. ‘In de haven van Antwerpen gaat het er vriendelijker aan toe’, zegt een Nederlandse trader die anoniem wil blijven. ‘Het is sneller en flexibeler. In Rotterdam worden veel meer controles gedaan, onder andere door röntgenfoto’s van containers.’ Nog een andere trader: ‘Er zijn gewoon veel minder controles in de haven van Antwerpen. De keuze is dus snel gemaakt.’

Het traden van plasticafval is een vrije markt. Goed gesorteerd en ‘schoon’ plastic mag zonder problemen geëxporteerd worden en moet nergens aangegeven worden. Maar als de lading vervuild is of het gaat om gemengd plastic, zijn er strengere regels. Net die proberen sommigen te omzeilen.

‘De pakkans is inderdaad kleiner in Antwerpen’, zegt Marc De Strooper, inspecteur en milieudeskundige bij Omgevingsinspectie Vlaanderen. ‘We zijn met vijf mensen om de illegale afvaltransporten in de haven te controleren en af te handelen.’ Volgens De Strooper komen bij controles 15 à 30 procent illegale transporten aan het licht. ‘Maar daarmee zitten we aan ons plafond.’

De Haven van Antwerpen weerlegt dat ze er bewust voor kiest minder streng te controleren. ‘Het is in niemands belang ons te positioneren als een haven zonder veel procedures en administratie. Dat neemt niet weg dat we te allen tijde streven naar eenvoud’, zegt woordvoerster Barbara Janssens.

Naast de omgevingsinspectie doet ook de douane controles. ‘Daar lopen heel wat dingen fout’, zegt Peter Veltmans van de socialistische vakbond ACOD. ‘De vaste scanners zijn geregeld defect. Vanuit het stadsbestuur is er druk om voorrang te geven aan de war on drugs. Daardoor wordt over de smokkel van illegaal plasticafval minder gesensibiliseerd.’

Dat er te weinig controles zijn, spreekt Francis Adyns, de woordvoerder van de douane, tegen. ‘In 2019 hebben we 442 controles op plasticafval gedaan, hetzij documentair, hetzij fysiek.’

Fraude en cowboys

Gesjoemel met plasticafval zit in de lift. ‘Er zijn almaar meer criminele activiteiten in de sector’, luidde het in augustus 2020 in een lijvig rapport van Interpol. De internationale misdaadbestrijdingsorganisatie ziet steeds meer plasticafval via een carrousel van illegale verschepingen terechtkomen in Zuid- en Zuidoost-Azië. Ook fraude met verplichte documenten komt meer en meer voor.

‘Natuurlijk zijn er cowboys en natuurlijk is er oplichting’, zeggen veel traders. ‘Maar wij? Nee, daar doen wij niet aan mee.’ De meestgehoorde modus operandi voor gesjoemel is dat de eerste twee rijen van een container gevuld worden met ‘schoon’ plasticafval en de rijen daarna met vervuilde rommel. Schoon spul voorin, rotzooi achterin.

Handelaars mogen in de douanedocumenten zelf aangeven welk afval ze transporteren. ‘Het is een kunst de juiste douanecode te kiezen’, zeggen traders. ‘Stel, je hebt een lading vervuild plastic, maar daartussen zit 10 procent schoon plastic. Dan geef je je lading die laatste code.’

Europa beseft dat iets moet gebeuren. Begin dit jaar verstrengde het de regels voor de export van plasticafval. Erg vervuild plasticafval mag in principe niet meer naar verre oorden.

Online afvalbeurzen

‘De haven van Antwerpen is altijd een heel belangrijke draaischijf geweest voor de export van afval naar buiten de Europese Unie’, zegt Mike Van Acoleyen, afvaldeskundige van de adviesorganisatie O2. Is de oplossing dan meer controles? ‘Als de controles verstrengd worden in Antwerpen, dan verhuizen ze naar Zeebrugge of elders. Tussen havens wordt graag gehopt.’

Daarnaast lijken de cowboys gebruik te maken van wat ‘versnipperd België’ wordt genoemd. ‘In België heb je drie administraties die niet altijd dezelfde taal spreken’, zegt Frans Geysels, de hoofdcommissaris van de dienst Leefmilieu van de federale politie. ‘Voor criminelen is dat handig.’ Al ziet Geysels vooral personeelscapaciteit als een probleem. ‘Het is roeien met de riemen die we hebben.’

Evengoed gebeurt de handel in afval virtueel. Op online beurzen worden contacten gelegd tussen aanbieders en verwerkers. ‘Alleen de prijs speelt daar - wie kan de goedkoopste oplossing bieden? Je kan op die platformen illegale transporten perfect organiseren’, zegt Van Acoleyen.

We nemen de proef op de som en openen zelf een account op ‘scrapo.com’. Kinderspel. Op onze nepadvertentie voor gemengd plastic - grotendeels rommel - ontvangen we binnen de dag meerdere reacties uit Turkije en het Verenigd Koninkrijk. Als we vragen waar ons plastic zal eindigen, antwoordt een Britse trader: ‘Maleisië of een ander land in het Verre Oosten. Je weet hoe dat gaat, buddy.’

Aan de Turkse handelaars vragen we of ze niet bang zijn van de strengere regelgeving. ‘Nee, daar maken we ons geen zorgen over. Het is voor niemand duidelijk hoe die er in de praktijk zal uitzien. We doen gewoon voort.’

Hoe kijkt de internationale afvalhandelaar in de loods vol plasticafval in Rijkevorsel naar de massale export? Kras benadrukt dat hij handelt in schoon plasticafval dat gerecycleerd wordt op de plaats van de bestemming. ‘Het is simpel: de handel in plasticafval is business. Het gaat om geld verdienen’, zegt hij terwijl hij zijn matgrijze Tesla voor een van zijn loodsen parkeert. Het probleem ligt volgens Kras vooral bij de consument. ‘Recycling is complex, arbeidsintensief en duur. Geef toe: als je mag kiezen, koop je niet de gerecycleerde fles shampoo, maar de goedkoopste.’