Het Oekraïense veiligheidsdilemma

Een Plan C. Zo kunnen we de beleidsdaden van het Kremlin van de afgelopen dagen zien. Plan A was onrealistisch. Moskou wilde een ‘reset’, waarbij men de uitbreiding van de NAVO sinds het einde van het jaren negentig als illegitiem beschouwt. Eerder noemde de Russische president Vladimir Poetin de implosie van de Sovjet-Unie eind 1991 ‘de grootste geopolitieke catastrofe van de twintigste eeuw’. De Franse president Emmanuel Macron sprak in Moskou over de ‘Russische trauma’s’ en kreeg bijna de noodzaak van een breed debat over de Europese veiligheidsarchitectuur op de agenda.

De soms wat grimmige en revisionistische speech van Poetin op maandagavond toont dat nog veel meer meespeelt. In wezen stelde hij de soevereiniteit van Oekraïne in vraag. Volgens het Kremlin is het zelfs geen land, maar slechts een administratieve regio, destijds gecreëerd in de Sovjet-Unie. De Russische cultuur mag dan wel haar ontstaan kennen in Kiev, de stad is vele eeuwen ouder dan Moskou.

Zelfs veiligheidsspecialisten in Moskou zijn verrast door de versnelling van de agenda van het Kremlin. Vorige week leek het nog alsof Plan B, de Minsk II-akkoorden, op tafel lag in de Normandiëformatie (Frankrijk, Duitsland, Oekraïne en Rusland). Het Kremlin bleek gefrustreerd over het gebrek aan vooruitgang. Kiev wilde niet bewegen over een grondwetsherziening en over de decentralisering van de macht naar de regio's. Uiteraard is Moskou uit op een strategische en misschien zelfs economische neutralisering van het land. Maar misschien was er wel een diplomatieke middenweg, alleen niet onder militaire bedreiging. Of was het Kremlin helemaal niet geïnteresseerd in een diplomatieke uitweg?

Toen de Russische veiligheidsdiensten afgelopen weekend in Donetsk en Loehansk chaos begonnen te creëren, was duidelijk dat het Kremlin de bladzijde had omgeslagen. Men zou teruggaan naar een fallbackpositie in de onderhandelingen via een formele erkenning van de opstandige republieken. Daarmee had Poetin zijn gezicht gered.

Toneelstuk

In 2014 had Poetin zelf nog beslist de Krim te annexeren. Nu organiseerde hij een toneelstuk in de vorm van een publieke bijeenkomst op de televisie van de Nationale Veiligheidsraad. Elk van de leden (zoals premier Dmitri Medvedev, minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov, of het hoofd van de buitenlandse veiligheidsdienst) moest de beslissing onderschrijven. Er lijkt bureaucratische ‘infighting’ te zijn in het Kremlin. Wellicht is Poetin niet zo blij met hoe zijn diensten deze crisis hebben aangepakt.

Dat de Amerikanen de wereld meermaals waarschuwden voor een grootscheepse, maar niet zo waarschijnlijke, Russische aanval, bezorgde Moskou een slecht imago. Wat overblijft, is een complexe situatie met conflictpotentieel om de druk op Oekraïne maximaal te houden. Merk op dat Moskou de grenzen van Donetsk en Loehansk niet definieert en dat de rebellen slechts één derde van beide oblasts (provincies) controleren. Nieuwe destabilisatie is het doel van Moskou.

Het Kremlin meent dat zijn rechtmatige veiligheidsbehoeften niet worden erkend. Sinds 2014 is Kiev zich gaan bewapenen. Het kocht Turkse drones die de strategische situatie in het oosten dreigden te wijzigen, ook een eigen rakettenprogramma was mogelijk. Het Kremlin calculeerde wellicht dat men nu moest ageren. Over enkele jaren is het Oekraïense leger gemoderniseerd en is het te laat. Het klassieke veiligheidsdilemma tussen Oekraïne en Rusland mondt zo uit in een nog veel grotere confrontatie tussen Oost en West. Dit alles voedt het wederzijdse wantrouwen dat de broodnodige bredere veiligheidsdialoog tussen Oost en West verhindert. Bijkomende westerse sancties en het leveren van defensieve wapens zullen het klassieke veiligheidsdilemma nog aanscherpen.

Eindstrijd

Ofwel slagen Oost en West er toch in om vanuit deze existentiële crisis de dialoog aan te gaan, ofwel eindigen we in een Koude Oorlog 2.0 met de Euraziatische machten Rusland en China. Het wordt dan een ‘eindstrijd’ om twee rivaliserende modellen.

In 1968 leidde het onderdrukken van de Praagse Lente door Sovjetleider Leonid Brezjnev tot een implosie van de westerse Ostpolitik. Toch waren in 1975 brede veiligheidsakkoorden tussen Oost en West mogelijk op de Conferentie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa in Helsinki. Een Helsinki II tegen 2025? Momenteel lijkt dat onrealistisch. Zowel Joe Biden en Kamala Harris als Poetin moeten in 2024 herverkozen worden. Hun respectieve politieke agenda’s voeden daarmee elkaar via het veiligheidsdilemma, met Europa als geopolitiek frontgebied.