Een land besturen is niet hetzelfde als een start-up opschalen

De overheid en het bedrijfsleven hebben fundamenteel verschillende doelen. De overheid is geen speler op de markt, maar de structuur die markten mogelijk maakt. Ze biedt economische stabiliteit, juridische kaders en sociale bescherming.

Bedrijven floreren dankzij concurrentie, disruptie en snelle besluitvorming, terwijl overheden juist moeten inzetten op continuïteit, voorspelbaarheid en legitimiteit. Goed bestuur draait niet om winstmaximalisatie, maar om publieke waarde.

Iedereen bevoegd

De echte inefficiëntie in België zit minder in de werking van overheidsdiensten, maar in de bestuursstructuur. Het lappendeken van bevoegdheden en de politieke stilstand leiden tot veel grotere geldverspilling dan welke administratieve overhead ook. In mijn thuisstad Brussel zitten we negen maanden na de verkiezingen nog altijd zonder regering. Elke dag zonder bestuur kost 4,6 miljoen euro.

De ingewikkelde structuren houden een cultuur in stand waarin iedereen bevoegd is, maar niemand zich verantwoordelijk voelt. Beslissingen blijven hangen tussen niveaus, dossiers vertragen en burgers worden van het kastje naar de muur gestuurd. De frustratie zit dan niet alleen in ‘trage administratie’, maar in het fundamentele gevoel dat niemand aanspreekbaar is en niemand echt luistert.

Tegelijk moeten we opletten voor de verleiding om overheidsbeleid te evalueren alsof het een bedrijfsresultaat is. Vertrouwen in instellingen, sociale cohesie en democratisch draagvlak zijn moeilijk meetbaar, maar van onschatbare waarde. Als kortzichtig return-on-investmentdenken boven transparantie en participatie komt te staan, boeten beslissingen aan legitimiteit in en volgen de kosten pas later: protest, rechtszaken, herzieningen.

Positieve vrijheid

Vrijheid wordt te vaak gereduceerd tot negatieve vrijheid: de afwezigheid van overheidsbemoeienis. Maar zoals historicus Timothy Snyder beschrijft in zijn recentste boek ‘On Freedom’ is dat maar één kant van het verhaal. Ware vrijheid vereist ook positieve voorwaarden: toegang tot onderwijs, gezondheidszorg, publieke ruimte en democratische inspraak. Zonder die structuren, stelt Snyder, dreigt vrijheid alleen het voorrecht te worden van wie ze zich kan veroorloven.

Snyder laat zien hoe democratische samenlevingen altijd gebouwd zijn op gedeelde instellingen die gelijkheid bevorderen. Als overheden zich terugtrekken onder het mom van efficiëntie of marktwerking, verschuift de vrijheid naar de sterksten.

In Europa beschikken we nog over een sociaal model dat die positieve vrijheid ondersteunt - een vangnet dat kansen garandeert, niet enkel beschermt tegen risico’s. In de Verenigde Staten zie je de gevolgen van het tegenovergestelde model: een samenleving waar vrijheid zonder gelijkheid leidt tot structurele ongelijkheid en sociale fragmentatie.

Lessen uit de VS

In veel Amerikaanse steden groeit het besef dat democratie onderhoud vergt, leerde mijn recente rondreis langs 13 staten. Lokale overheden investeren in burgerparticipatie en overlegprocessen. Zulke processen versterken burgerzin, bouwen vertrouwen op en brengen mensen met elkaar in gesprek. Ze zijn essentieel voor een veerkrachtige democratie.

Laat dat nu haaks staan op het efficiëntie-ideaal van Elon Musk en zijn Department of Government Efficiency (DOGE). In mijn gesprekken met ambtenaren uit Amerikaanse steden werd duidelijk hoe hun dagelijkse realiteit daarvan verschilt: steeds meer federale steun wordt teruggeschroefd - onder het mom van efficiëntie, maar vaak om ideologische redenen. Als je weet dat zo'n 20 procent van hun budget van de federale overheid komt, is dat een serieuze financiële aderlating.

Ambtenaren vertelden me hoe federale diensten het lokale beleid screenen op termen als 'diversiteit' of 'inclusie', wat leidt tot zelfcensuur in beleidsprocessen. Zo’n controlelogica staat haaks op de openheid die democratisch bestuur nodig heeft.

Door die budgettaire druk zoeken steden naar technologische versterking. AI en data worden ingezet om sneller te reageren op noden van burgers, processen te vereenvoudigen en middelen efficiënter in te zetten. Ook in Europa liggen daar kansen. Maar technologie mag geen alibi worden voor afbouw. Ze moet publieke dienstverlening ondersteunen, niet vervangen.

De mythe van de tech-CEO

Het beeld van de visionaire tech-CEO die in zijn eentje een falend systeem heruitvindt, spreekt tot de verbeelding. Maar een land besturen is geen start-up opschalen. Een bedrijf is verantwoording verschuldigd aan aandeelhouders, een overheid aan ál haar burgers. Terwijl bedrijven mikken op snelheid en centralisatie, draait democratie om overleg, compromis en checks-and-balances. De complexiteit van bestuur is geen ontwerpfout, maar waarborgt net stabiliteit en voorkomt autoritair optreden.

Overheden moeten zeker streven naar doeltreffendheid en verantwoording. Maar dat betekent niet dat ze moeten werken als bedrijven. De beste overheden richten zich niet op disruptie, maar op legitimiteit, brede participatie en het algemeen welzijn op lange termijn. In plaats van te pleiten voor een bedrijfslogica in de overheid, moeten we inzetten op sterkere bestuursstructuren en meer burgerbetrokkenheid. In onze haast om de overheid efficiënter te maken, mogen we de fundamenten van onze democratie niet onderuithalen.