Een wereld in competitie zonder echt leiderschap

Door David Criekemans. Doceert buitenlands beleid aan de Universiteit Antwerpen, internationale politiek en veiligheid aan het University College Roosevelt in Middelburg en geopolitiek aan het Geneva Institute of Geopolitical Studies.

‘It was the best of times, it was the worst of times.’ Charles Dickens’ bekende quote uit ‘A Tale of Two Cities’ (1859) biedt enige inspiratie voor 2017-2018. Hoop versus ontreddering, een tijdsgewricht dat in verwarring is, waarbij hoofd- en bijzaken soms moeilijk van elkaar te onderscheiden zijn. Een wereld die in volle geo-economische en geopolitieke herschikking is, sneller en diepgaander dan gedacht. Europa dat dreigt een lijdend voorwerp te worden, onderhevig aan interne en externe geopolitieke krachten.

België en Vlaanderen die hun buitenlands beleid moeten heruitvinden, waarbij de autonomie van de deelstaten gebalanceerd moet worden met meer besluitvaardigheid in sleuteldossiers. Een kritische blik op de internationale dimensie van dat tijdsgewricht aan de vooravond van het nieuwe jaar.

Verwarring

2016 bracht ons de brexit en Donald Trump. 2017 gaf ons inzicht in de consequenties, met verwarring alom. De geopolitieke betekenis van beide trends is aanzienlijk. Voor de eerste maal sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog zijn de Anglo-Amerikaanse machten (tijdelijk?) niet meer beschikbaar als garantiemachten van een westers georiënteerd model dat steunt op vrije markten, democratie en liberalisme.

Het wonderjaar 1989 kent zijn antipode in dit tijdsgewricht, waarbij meer autoritaire regimes op termijn de internationale spelregels dreigen te herschrijven. Zo ver zijn we nog niet, maar we merken dat China via allerlei geo-economische investeringen in de rest van de wereld goodwill koopt en informele macht uitbouwt. Die Asian values kunnen op termijn de door het Westen verankerde ‘universele’ mensenrechten infiltreren.

Of de brexit er uiteindelijk komt, valt nog af te wachten. A week is a long time in politics, a year is an eternity. De geanticipeerde kosten nemen in al hun dimensies toe. Misschien grijpt de Britse bevolking uiteindelijk toch nog in.

De post-brexit Europese Unie van 27 landen tracht vastberadenheid te tonen, onder meer in defensie. Toch is een langzaam Europees verbrokkelingsscenario nog niet afgewend. De Frans-Duitse motor kon nog niet heropstarten door de politieke instabiliteit in Berlijn. De nieuwe Franse president Emmanuel Macron neemt ‘le lead’ in thema’s als defensie, klimaat en het Midden-Oosten. Toch blijft migratie de EU intern verdelen.

In Boedapest werd onlangs een 16+1 top georganiseerd tussen China en 16 Centraal- en Oost-Europese landen. Ook daar strooit Peking lustig met geld voor infrastructuurprojecten, zoals een hogesnelheidslijn tussen Boedapest en Belgrado, of een goederenlijn vanuit de ‘Chinees’-Griekse havenstad Piraeus naar Boedapest.

Problemen aanpakken

De spanningen met Rusland blijven bestaan, terwijl het onduidelijk is of Trump zijn veiligheidsengagement ten aanzien van Europa wel meent. Om Kissingers woorden om te draaien; als we Washington in een noodgeval bellen, zal nog iemand opnemen? Europa moet voortaan zijn veiligheidsproblemen zelf aanpakken. Steeds vaker zullen externe machten geo-economische of zelfs geostrategische activiteiten in de Europese voortuin ontwikkelen. Denk aan de ongeziene Chinees-Russische militaire oefeningen in de Baltische Zee in juli 2017.

De EU moet een ‘balanspolitiek’ ontwikkelen tegen die externe machten. Het duurt wellicht niet lang meer voor het besef doordringt dat de Amerikaanse geostrategische belangen in Eurazië niet altijd parallel lopen met de Europese. Hetzelfde kan gezegd worden van de Chinese of de Russische. Bij gebrek aan machtspolitiek moet Europa een realpolitik hanteren.

Macron verklaarde onlangs dat Islamitische Staat (IS) tegen februari 2018 verslagen zal zijn in Syrië en Irak. Dat betekent niet het einde van het soennitisch jihadisme. IS zal opnieuw een terroristische organisatie worden. Als er geen verzoening komt tussen soennieten en sjiieten in het Midden-Oosten, zal ze opnieuw de kop opsteken.

De voortekenen zijn niet goed. Vandaag kan je de regio enkel begrijpen door het prisma van de strijd tussen de rivaliserende regionale machten Saoedi-Arabië en Iran. Bekeken vanuit de geopolitiek van de energie hebben de gasproducenten de toekomst, niet de olieproducenten. Vandaar dat Riyad bijna wanhopig investeert in bewapening om Iran de pas af te snijden. De Verenigde Staten staan aan zijn kant, terwijl Europa eerder met Teheran wil samenwerken.

Wapenrace

We beleven de grootste wapenrace sinds het einde van de Koude Oorlog. Ook Japan remilitariseert, samen met Zuid-Korea. Washington brengt nieuwe wapens naar Azië wegens de spanningen met Noord-Korea. Maar net dat beleid dreigt de Russisch-Chinese afschrikking te verwateren. Peking en Moskou kunnen niet anders dan daarop te reageren in 2018. De wereld lijkt in competitie zonder echt leiderschap.

Toch leidt dat alles ons af van de essentie. De verwarring in de wereld is er niet alleen door verschuivende machtscentra. Oude businessmodellen worden onderuitgehaald door disruptieve technologieën, een proces dat nog lijkt te versnellen. We hebben nood aan een buitenlands beleid dat de echt belangrijke dossiers zoals de energietransitie, het klimaat, het milieu én economische cradle-to-cradle oplossingen prioritair stelt.

België en Vlaanderen moeten daarin meer besluitvaardig schakelen. Europa moet zijn grenszone in alle windstreken stabiliseren, zowel geostrategisch als geo-economisch. Moge 2018 ons meer inzicht brengen om hoofd- en bijzaken beter van elkaar te onderscheiden.