Brengt Covid-19 wending in aandeelhouderskapitalisme?

Marie-Antoinette zou op de mededeling dat het volk geen brood had, hebben geantwoord: ‘Dan eet het toch brioche.’ Of de Franse koningin dat echt heeft gezegd, is irrelevant. Het citaat blijft in herinnering omdat het toont hoe de Franse heersende klasse zich eind 18de eeuw van de samenleving had losgezongen. Het volk leefde aan de vooravond van de Franse Revolutie in bittere armoede, terwijl het ancien régime voort feestte.

De geschiedenis herhaalt zich nooit op dezelfde wijze. Maar het gebrek aan inzicht, empathie en adequaat handelen bij de klassieke elite is van alle tijden. De Franse citoyens werden al snel afgelost door Napoleon, die op zijn beurt de weg naar onze moderne democratie bereidde.

Maar schijn bedriegt. Wie de ontwikkelingen sinds 1970 bekijkt, stelt vast dat niet het volk of de staat de macht in handen heeft, maar het internationale bedrijfsleven. In dat jaar publiceerde Milton Friedman in The New York Times 'The Social Responsbility of Business is to Increase its Profits'. Het artikel van Friedman markeert het begin van het aandeelhouderskapitalisme, dat tot op de dag van vandaag zijn zegetocht voortzet in grote delen van de mondiale economie.

Ondernemingsvrijheid

Friedman, die de aanzetten tot zijn doctrine ontwikkelde tijdens de Koude Oorlog, bekritiseerde de staat die de ondernemingsvrijheid beknotte. Managers hebben maar één maatschappelijke verantwoordelijkheid: zo veel mogelijk winst maken binnen de grenzen van het spel. Door haar gerichtheid op winst draagt de onderneming bij aan de welvaartscreatie en dient ze het publiek belang.

Van managers maatschappelijke verantwoordelijkheid verwachten voor andere zaken dan winst maakt ze tot publieke functionarissen, waarbij ze de belangen van de eigenaren en de aandeelhouders moeten dienen. Friedmans artikel is beroemd geworden en wordt nog altijd geciteerd en nageleefd. Het bedrijfsleven is intussen de dominante speler in onze economie en samenleving.

Wie kennis neemt van Friedmans werk, stelt vast dat de in 2006 overleden Nobelprijswinnaar zich zou hebben verzet tegen die dominantie vandaag. Centraal in zijn werk staat de individuele vrijheid om - binnen de grenzen van de wet en het fatsoen - het leven in eigen hand te nemen.

Tegengewicht

Terwijl de vrije ondernemingsgewijze economie 60 jaar geleden een tegenwicht was voor een almachtige overheid, hebben de ondernemingen momenteel de samenleving in een wurggreep. Door de mondialisering kent de economie geen grenzen en geen checks and balances meer. De corrigerende rol van een (mondiale) staat ontbreekt, de vakbeweging is vleugellam en het maatschappelijk middenveld is uitgestrekt en machteloos.

Toch zijn er tekenen van verandering. Er is sprake van een toenemend protectionisme dat wordt gevoed door de politiek-economische agenda van de 45ste president van de Verenigde Staten. En er dient zich een op stakeholderbelangen gerichte economie aan - zelfs in Amerika. Zo ondertekenden in 2019 200 CEO’s van de Amerikaanse Business Roundtable een verklaring waarin ze beloofden in het belang van alle stakeholders te werken. Maar echt doorzetten doet die beweging niet.

Verrassend genoeg is daar sinds de uitbraak van Covid-19 een nieuwe dimensie aan toegevoegd. In Europa realiseren overheden zich dat het continent te afhankelijk is van Amerika, China en India. Een open economie stimuleert de welvaart, maar zet druk op het welzijn. Virussen kennen geen grenzen. Mondkapjes, beademingsapparatuur, medicatie of deskundigheid wel. Onze samenleving wordt steeds afhankelijker van multinationale of door staten gecontroleerde ondernemingen.

Dat maakt ons kwetsbaar. Het leidt ertoe dat de Europese Commissie inmiddels nadenkt over een zelfstandigere en uiteindelijk duurzamere economie. Friedman zou dat hebben toegejuicht, uit verzet tegen het ancien régime van het aandeelhouderskapitalisme dat de vrijheid beknot.

Harry Hummels

Hoogleraar aan de universiteiten van Maastricht en Utrecht

Tom van der Lubbe

Ondernemer en medeoprichter hypotheekadviesketen Viisi