De kus des doods

Hij weet dat de dood volgt op de kus, die arme prins. De betovering van de heks kan niet worden doorbroken. Desondanks wil hij zijn geliefde waternimf Rusalka, die hij eerst had verstoten, lang en innig omhelzen. Met tranen in de ogen voert ze het doodsvonnis uit. Ook zij kan zich niet verzetten tegen het lot. De muziek, het licht, het leven sterven langzaam uit.

Even bleef het stil in de zaal van Opera Vlaanderen, donderdagavond op de première. Uit eerbied voor de overledenen. Maar toen barstte het applaus los. De schoonheid van drama en tragiek laat nooit iemand onberoerd. ‘Rusalka’ van de Tsjechische componist Antonin Dvorak (1841-1904) is een bij uitstek emotionele opera in muziek en thematiek. Je moet er als operaregisseur delicaat mee omgaan. Als je niet oppast, overwinnen de meligheid en de goedkope dramatiek.

Voor de nieuwe productie vroeg artistiek directeur Jan Vandenhouwe aan de Noorse choreograaf en regisseur Alan Lucien Øyen een concept te bedenken waar opera en ballet in elkaar opgaan. Dat is op zich niet zo vernieuwend, maar het is gedurfd. De kunst bestaat in de juiste dosering. Je mag het publiek nooit het gevoel geven dat het niet precies weet wat het bekijkt. Die valkuil heeft Øyen, een danser van opleiding, mooi vermeden. Al zijn er af en toe wat schoonheidsfoutjes.

Kleine zeemeermin

Het libretto van ‘Rusalka’ is van de Tsjechische schrijver Jaroslav Kvapil. Hij baseerde zich op een rist sprookjes, waaronder ‘De kleine zeemeermin’ van Hans Christian Andersen. Rusalka is een waternimf. Ooit is ze als baby door haar ouders vermoord - misschien was ze een ongewenst kind - en in het water achtergelaten. Dat lot deelt ze met haar zussen. Maar die hebben zich geschikt in het leven als waternimf. Rusalka niet.

Als een migrant op zoek naar een beter leven verlangt ze naar menselijke liefde. De heks Jezibaba wil haar helpen, maar stelt haar eisen. Rusalka zal een prins ontmoeten. In ruil verliest ze haar stem. Als ze er niet in slaagt de prins voor zich te winnen, zal ze oneindig lang als een schim door de boven- en onderwereld moeten ronddwalen.

Zoals meestal in de opera gaat alles fout wat fout kan gaan. Rusalka ongelukkig, de prins ongelukkig. Met het dramatische einde tot gevolg. De sterkte ligt niet zozeer in het primaire verhaal. In essentie gaat de opera over uitsluiting en het zich niet aanvaard voelen in een maatschappij. En heeft de mens invloed op zijn lot? Of is de weg van het leven al uitgestippeld van bij de geboorte? In die optiek is ‘Rusalka’ best een tijdloze opera die ook vandaag nog relevant is.

Je moet het werk wel juist op het podium brengen. Daarin is Øyen geslaagd, mede dankzij zijn landgenoot Asmund Faeravaag, kunstenaar en al jaren zijn compagnon de route. Faeravaag ontwierp een houten, tralieachtige sculptuur die de hele opera lang prominent op de scène aanwezig is. Ze bestaat uit twee grote delen die constant in beweging zijn en met elkaar in dialoog gaan. De poëzie wordt nog versterkt door de ingenieuze belichting, die donker en licht accentueert.

Weelderige balletten

De bewegende delen van de sculptuur sluiten ook goed aan bij de koppeling van muziek en dans. Øyen koos ervoor alle hoofdrollen te ontdubbelen. Rusalka, haar vader Vodnik en de prins worden vertolkt door een zanger en een danser. Gewaagd, maar het werkt. Het is een boeiende aanvulling op de dramatische en soms zware muziek van Dvorak. De Tsjechische componist zal bij zijn creatie nooit hebben gedacht dat ooit op zijn muziek zou worden gedanst. Maar ze leent er zich uitstekend toe. In een deel van de opera staat Rusalka wel op het podium, maar zingt ze niet. Ze is haar stem kwijt. Met de danseres aan haar zijde straalt ze in die momenten toch nog veel dramatiek uit. Het is ook knap hoe danser en zanger vaak communiceren. Alsof het schizofrene karakter van het verhaal - de beide werelden - extra wordt benadrukt.

Øyen heeft het zich in zijn choreografie niet altijd even gemakkelijk gemaakt. Hij beeldt in zijn balletten niet simpelweg de emoties of de verhaallijnen uit. Hij speelt met een aparte beeldtaal. Soms twijfel je weleens aan de noodzaak om de sterke partituur van ‘Rusalka’ op te pimpen met weelderige balletten. Maar dat gevoel overheerst niet. Meestal is de dosering juist en kijk je bewonderend naar Øyens visie op het stuk.

Hij wordt daarbij geholpen door de Letse dirigente Giedre Slekyte, die in Antwerpen haar debuut maakt. Met veel punch leidde ze het orkest door de partituur. Eenvoudig is dat niet, omdat constant het gevaar van te veel pathos dreigt. De andere sterren van de avond waren de twee Rusalka’s. De Zuid-Afrikaanse sopraan Pumeza Matshikiza zette een knappe en doorleefde Rusalka neer. Je zou bijna geloven dat ze het verhaal echt heeft meegemaakt. Haar dansende alter ego Shelby Williams was even sterk. Drie uur lang heerste magische interactie tussen beide vrouwen. Gelukkig sleurden zij elkaar niet de dood in.

‘Rusalka’ loopt tot 31 december in Antwerpen, vanaf 9 januari in Gent.