Waar eindigt de lange mars van Tom Van Grieken?

Donderdagmiddag. Enkele uren voor staatssecretaris Nicole de Moor (CD&V) na maanden trekken en sleuren een doorbraak in het Europese migratiepact zal aankondigen, lanceert Vlaams Belang-voorzitter Tom Van Grieken de immigratiebarometer. Een ‘handige tool’ om snel te leren hoeveel miljoenen euro’s naar de leeflonen van nieuwkomers vloeien en dat meer dan 40 procent van de gevangenispopulatie vreemdeling is. Mochten er twijfels zijn over wat de corebusiness van het Vlaams Belang (VB) is, dan mogen die worden opgeborgen.

‘Het is simpel: als meer mensen het gevoel krijgen dat migratie het grootste probleem is, dan wint het Vlaams Belang’, zegt politicoloog Stefaan Walgrave, die aan de Universiteit Antwerpen al jaren onderzoek doet naar de drijfveren van kiezers. ‘Op dit moment zitten we bovendien in een perfecte storm. We hebben maandenlang de beelden gezien van asielzoekers op straat. En door corona, de oorlog in Oekraïne en de energiecrisis is een grote economische onzekerheid ontstaan. Zelfs als aan te tonen valt dat de gezinnen in België heel goed beschermd zijn geweest door de overheid, heerst bij veel mensen een gevoel van verarming als ze in de supermarkt de rekening krijgen. Dat is een uitstekende voedingsbodem voor extreme partijen.’

Gecombineerd met een enorme kiezerstrouw en een consistente trend in de peilingen gaat Walgrave ervan uit dat een overwinning onvermijdelijk is. De vraag is: meer of minder dan 25 procent? Walgrave: ‘De enige partij die het Vlaams Belang kan stoppen, is de N-VA, omdat ze de sympathie geniet van het VB-electoraat. Maar de N-VA zit met een strategisch probleem. Schuift ze te veel naar rechts op, dan dreigt ze zich federaal buitenspel te zetten. Gaat ze te veel naar het centrum, dan maakt ze zich vatbaar voor kritiek van het Vlaams Belang.’

In het wokedebat is het lastig laveren. Door zelf het debat te kapen probeert N-VA-voorzitter Bart De Wever te verhinderen dat het VB met alle winst van de cultuuroorlog gaat lopen. Maar de grens tussen een legitieme waarschuwing voor de cancelcultuur en toogpraat is dun.

Van Grieken voegt zelf een derde dimensie toe aan de perfecte storm: een politieke crisis rond een zwalpende federale coalitie die tot stand kwam zonder Vlaamse meerderheid en een Vlaamse regering die ‘het platteland in de steek laat’. Hij vertaalde dat in de campagne ‘Doe ze luisteren’, waarmee hij te voet het hele land doorkruiste.

Maar op die flank krijgt het VB sterke concurrentie van de PVDA van Raoul ‘in de pocket’ Hedebouw en de nieuwe rijzende ster Jos D’haese. Toen de marxisten de vertegenwoordigers des volks een maand geleden wegzetten als een graaiersbende op basis van een oude pensioenregeling, moest het VB - zelf al meer dan dertig jaar present in alle halfronden - lijdzaam toezien. In de jongste peiling van Het Laatste Nieuws schiet de PVDA dan ook verder omhoog, terwijl het VB ietwat inboet tegenover de barometer van drie maanden geleden. Maar Van Grieken is er niet rouwig om: zijn grootste vrees is dat kiezers beginnen te denken dat het VB al genoeg stemmen heeft.

Ook Vooruit plant nog een offensief om zich af te zetten tegen de ‘chaos die een overwinning van het Vlaams Belang zou creëren’. De socialisten trekken zich op aan het kiezersonderzoek van Walgrave, dat aangeeft dat ook zij in staat zijn VB-stemmers af te snoepen. Ze hebben met voorzitter Conner Rousseau een concurrent voor het enorme appeal dat de afgeborstelde heertjes van het VB hebben bij jongeren.

Ook De Wever zal er tot 9 juni alles aan doen om de kiezer te overtuigen dat een stem voor het VB nutteloos is, en alleen tot Vivaldi 2 leidt. De inzet is duidelijk: verhinderen dat het VB de grootste wordt, want dan kan Van Grieken de dans leiden. In het nadeel van de N-VA speelt de wetenschap dat het VB een traditie heeft van onderschatting in de peilingen. Al betwijfelt Walgrave of dat nu nog het geval is.

‘De partij was vroeger moeilijk te peilen, omdat mensen beschaamd waren zich te outen. Vandaag is die schaamte weg. Er zijn veel mensen die openlijk prat gaan op hun stem voor het Vlaams Belang, omdat het een opgestoken middelvinger is naar het establishment. Daarnaast zie je in de hele wereld een normalisering van radicaal rechts, onder meer omdat ze al op zoveel plaatsen aan de macht hebben deelgenomen. Dat maakt het moeilijker om het cordon sanitaire in Vlaanderen in stand te houden.’

Van sociale media naar salonfähig

Van Grieken had altijd verwacht dat eerst het cordon sanitaire tegen de grond moest gaan voor het mediatieke en het sociale taboe konden sneuvelen. Maar door voluit in te zetten op sociale media is het omgekeerd gegaan. De sociale acceptatie is een feit, luidt het.

Publiek werd ze het eerst zichtbaar toen jongeren selfies postten met Van Grieken en Dries Van Langenhove van Schild & Vrienden, die toen handig werd ingekanteld in de partij. En recenter door boeren die protestborden van het VB op hun land zetten tegen het stikstofbeleid van Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA). Dat heeft de aandacht getrokken van de media, die vroeger vooral focusten op de choquerende uitspraken, luidt de analyse bij het VB.

Kopstukken van de partij zijn vaste gasten geworden in praatprogramma’s en belangrijke opiniemakers lopen niet meer in een bocht om hen heen. Zo had Van Grieken in zijn YouTube-talkshow ‘ToogPraat’ professoren als Rik Torfs (KU Leuven) en Mark Elchardus (VUB) te gast en oud-N-VA-politicus Siegfried Bracke.

Politicoloog Carl Devos (UGent) werd ook gevraagd, maar paste. ‘De uitnodiging dient om hen te legitimeren, dat wil ik niet’, zegt hij. ‘Van Grieken heeft me ooit gevraagd om het voorwoord voor een boek van hem te schrijven. Maar toen ik de proefdruk te zien kreeg, waren de voor hem vervelende passages geschrapt. Ik vind het Vlaams Belang nog altijd geen partij als alle andere. De boodschap is wat properder verpakt dan vroeger, maar het culpabiliserende gaat er niet uit.’

‘Een klein voorbeeld. Tijdens de recente wandeling van Van Grieken werd opnieuw gesuggereerd dat linkse leerkrachten en proffen moeten oppassen, als het Vlaams Belang aan de macht komt. Dat neigt sterk naar wat premier Viktor Orbán in Hongarije doet. Ik maak me niet veel zorgen over de sterkte van de democratie en de instellingen, als die dag komt. Maar ik zou toch liever geen Vlaams Belanger als minister van Onderwijs krijgen.’

De inzet op sociale media was een noodzaak. Nadat het VB in 2014 door de kiezer was afgestraft, droogde ook de financiering op. Via de wet-Renault moest het VB zestig mensen ontslaan en tegen 2019 was er nog maar 500.000 euro in kas, te weinig voor grote papieren campagnes. Sinds de 18,5 procent bij de jongste verkiezingen is de situatie veranderd en zwemt de partij in het geld. Het is niet bekend hoeveel ze spendeert aan Facebook, Instagram, YouTube, TikTok, papieren advertenties en de nieuwe nieuwssite V-Nieuws, die vooral is bedoeld om de andere rechtse sites Doorbraak en Palnws scherp te houden. Volgens het collectief AdLens, dat de uitgaven van politieke partijen aan sociale media onderzoekt, stroomde vorig jaar 1,1 miljoen naar Facebook en Instagram. De N-VA gaf nog meer uit.

Doordat alle partijen intussen TikTok en consorten hebben ontdekt, gelooft Van Grieken niet dat het verschil in 2024 nog op sociale media wordt gemaakt. De nabijheid van de boegbeelden wordt volgens hem bepalend. Vandaar zijn ‘Doe ze luisteren’-wandeling door Vlaanderen.

Op de communicatiediensten van andere partijen wordt ze weggelachen. ‘Die wandeling diende duidelijk alleen voor de beeldjes op de sociale media.’ Bij andere Kamerfracties wordt het VB een communicatiemachine genoemd die zelden zelf komt aanzetten met onthullende dossiers die voortvloeien uit doorwrocht parlementair werk. ‘Het enige wat telt, is emotie: angst en verontwaardiging aandikken.’

Van paljas tot professional

Het staat haaks op de operatie die het VB zegt te hebben opgezet na de verkiezingen van 2019. Onder de noemer ‘van zweeppartij tot programmapartij’ is een traject uitgezet met studiedagen over tientallen onderwerpen en het versterken van de inhoudelijke werking. Een van de sleutelfiguren is professor economie en gewezen parlementslid Lode Vereeck, die bij de Open VLD naar de uitgang werd geduwd na een onderzoek naar mogelijk grensoverschrijdend gedrag tegenover studentes.

De organisatie is professioneler geworden. Van Grieken houdt regelmatig SWOT-analyses en personeelsleden en fracties worden jaarlijks geëvalueerd. Met 35 nieuwe parlementsleden zijn er maar weinig wielen afgedraaid, vindt de partij. De ‘Emsiekensie’-uitschuiver van Kamerlid Nathalie Dewulf - in een debat over Bpost las ze de naam van het adviesbureau McKinsey te letterlijk voor - was ‘een zeldzaamheid’. Nieuwkomers als Wouter Vermeersch, Roosmarijn Beckers en Filip Brusselmans hadden weinig inlooptijd nodig.

De plannen om de fracties met tien universitaire medewerkers in de Kamer en tien in het Vlaams Parlement te versterken liepen vertraging op door corona en krapte op de arbeidsmarkt. Op dit moment is de partij bezig met de aanwerving van hoge profielen, die in september aan de slag moeten gaan om het verkiezingsprogramma op te maken en de beleidsdeelname voor te bereiden. Want dat is wel degelijk het streven, luidt het.

Toen Van Grieken, Barbara Pas en Chris Janssens in 2019 een eerste keer met informateur De Wever gingen praten over de vorming van een Vlaamse regering, brachten ze wel een kratje Paljas-bier mee - een verwijzing naar de uitval die BDW aan de vooravond van de verkiezingen deed naar Van Grieken - maar weinig bagage. Onderhandelingservaring hadden ze niet en toegang tot de administratie of het middenveld evenmin. Om daar verandering in te brengen stuurde Van Grieken een tiental parlementairen en medewerkers naar Vlerick Business School voor een cursus onderhandelen. Daarnaast ging hij zelf discreet aankloppen bij gewezen kabinetschefs en ministers van andere partijen met de vraag om hem uit te leggen hoe een regering werkt en hoe om te gaan met weerbarstige topambtenaren.

Hij ging ook praten met rechts-radicale geestesgenoten uit Oostenrijk, Estland en Nederland die al aan de macht kwamen of een regering ondersteunden. Met name om na te gaan wat de beste formule is: gedoogsteun vanuit de oppositie, een coalitie met twee of een coalitie met drie? Al maanden gonst het in de Wetstraat dat Van Grieken De Wever na juni 2024 een aanbod zal doen dat hij bijna niet kan weigeren. Namelijk een exclusieve N-VA-regering met gedoogsteun van het VB. Op het Madouplein, waar het VB nog tot aan de verkiezingen huist, klinkt nu echter dat dat niet de voorkeur geniet, omdat Vlaanderen een legislatuurparlement heeft en de regering dus niet kan vallen.

De eeuwige onbekende bij het VB is: is de bestuursambitie oprecht? Het cordon sanitaire is jaren de best mogelijke levensverzekering geweest voor een programma met moeilijk uit te voeren ideeën als een migratiestop. Terwijl de N-VA nu de tol begint te betalen van twintig jaar Vlaamse en vier jaar federale bestuursdeelname zonder communautair palmares kon het VB al die tijd maagdelijk blijven.

Maar kijk, zelfs een hardliner als Filip Dewinter vindt dat bestuursdeelname wenselijk is. ‘Ons profiel is dat van een zweeppartij op de rug van de traditionele partijen. Als oppositiepartij kan je ook wegen op het beleid. Maar je moet één ding goed voor ogen houden: hoop op ander en beter drijft kiezers. Dat moet je belichamen als oppositiepartij. Daarom mag je een regeringsdeelname nooit uitsluiten, anders zakt het als een soufflé in elkaar. Zo is het ons overkomen met de opkomst van de N-VA. De hoop was van kamp veranderd: de N-VA bood wel de hoop om de verandering te kunnen waarmaken.’

De officiële partijlijn is ‘besturen als het kan, oppositie als het moet’. Van Grieken wil een spoor achterlaten en refereert op partijbureaus vaak aan het voorbeeld van Agalev, tot afgrijzen van nogal wat leden. Iedereen herinnert zich dat de groenen zichzelf kapotregeerden tussen 1999 en 2003, maar ze lieten wel een voetafdruk achter: de kernuitstap. Voor Van Grieken is die afdruk Vlaamse onafhankelijkheid.

Dewinter benadrukt dat de partij veel heeft geleerd, toen ze in 2004 ook al eens de grootste partij van Vlaanderen werd en door informateur Yves Leterme (CD&V) werd uitgenodigd. ‘We hebben hem toen een lijst met breekpunten voorgelegd. Breekpunt één was: Vlaamse onafhankelijkheid. Breekpunt twee: vreemdelingen terugsturen. Dat was het domste dat we ooit hebben gedaan. Voor Leterme was het makkelijk om te zeggen: ‘Met die partij nooit.’’

‘De oorzaak van die straffe breekpuntennota was angst voor onze eigen achterban. Die moeten we niet meer hebben. Hard in de principes en flexibel in de methode, dat moet de houding zijn. Dat hebben we geleerd van de Oostenrijkse FPÖ en van de Italiaanse premier Giorgia Meloni. Haal eruit wat erin zit, de kiezer zal na vijf jaar dan wel zien. De prijzen worden uitgedeeld aan de meet, niet aan de start.’

Van ‘België barst’ tot soevereiniteitsverklaring

Waar dat straks toe leidt, ligt niet in handen van het VB. Twee externe factoren moeten worden vervuld: het VB en de N-VA moeten samen een meerderheid hebben, want andere partijen houden vast aan het cordon. En de N-VA moet ja zeggen, terwijl De Wever het scenario al jaren hardhandig afwijst en tussen de lijnen laat voelen dat hijzelf opstapt als het ooit zover moet komen.

Maar er zijn elementen die de druk kunnen opvoeren. Wat als het VB de grootste partij is? Wat als de N-VA bovendien geen twee maar drie progressievere coalitiepartners nodig heeft om een Vlaamse regering zonder het VB op de been te brengen? En wat als het federaal alweer niet lukt om uit de Bermudadriehoek tussen de N-VA, de PS en de liberalen iets werkbaars te boetseren? De verwachting is dat De Wever de dreiging van een Vlaamse regering met het VB als een hefboom op tafel zal laten liggen, zolang hij federaal zijn zin niet heeft gekregen. Als dat mislukt, zien sommige VB’ers een gaatje om door te kruipen.

Tot aan de verkiezingen zal de N-VA die hypotheses uit de weg gaan. De lijn is duidelijk: tot 9 juni mogen N-VA’ers niet de indruk wekken dat de ‘impotente stier’ die het VB is toch ballen heeft, omdat de eigen kiezers er anders evengoed naartoe kunnen lopen.

De Wever bewandelt daarvoor twee sporen. Om te beginnen wijst hij erop dat Van Grieken zijn ‘shit’ niet opkuist. Zo blijft de figuur van Dewinter een no-go voor de N-VA. Zijn opvolger in Antwerpen - Sam Van Rooy - is al geen haar beter, luidt het. En Van Langenhove mag dan uit de Kamer zijn verdwenen, hij blijft als een satelliet rond de VB-planeet draaien. Bovendien heeft Van Grieken de N-VA zelf de pap in de mond gegeven met zijn uitspraak in De Tijd over het dominant blanke Europa, een slordigheid die hij zich tot vandaag beklaagt.

Daarnaast waarschuwt De Wever voor een Catalaans scenario als het VB de Vlaamse onafhankelijkheid zou willen uitroepen zonder onderhandelde oplossing. Namelijk: chaos, Europees isolement en zware economische schade, kortweg een fata morgana.

Omdat het VB zich daarvan bewust is, wordt het ‘België barst’-betoog afgewaterd. Dat staat beschreven in ‘Momentum’, het nieuwe boek van Gerolf Annemans, dat dit weekend de basis is voor een communautair congres. Daarin wordt weerlegd dat het VB voor het Catalaanse scenario gaat. Het voorbeeld is de vredevolle boedelscheiding van Tsjechië en Slovakije. In dat scenario doet Vlaanderen op een bepaald moment een soevereiniteitsverklaring, waarna de Franstaligen een legislatuur de tijd krijgen om samen de scheiding te regelen.

‘De Vlaamse onafhankelijkheid moet een plan worden, in plaats van een kreet. Het momentum moet worden gecreëerd dat de Vlamingen vinden dat het genoeg is geweest. Daar zijn we nog niet, maar de financiële putten van de Franstalige regeringen en federale overheid kunnen daar verandering in brengen. Een soevereniteitsverklaring drukt dan de wens uit om de Belgische unie te verlaten en de poort te openen naar een onderhandeling over een onafhankelijk Vlaanderen. Hopelijk zien de Franstalige partijen dan ook in dat ze beter kunnen meedoen’, aldus Annemans.

Het blijft allemaal moeilijk in te beelden. België is een particratie, het zal altijd tussen partijvoorzitters verlopen. Net dat probeert De Wever al jaren klaar te krijgen in afgezwakte vorm: het confederalisme. En nog altijd is er geen opening.

Bovendien zijn Europese diplomaten glashelder. ‘Als Vlaanderen zich onafhankelijk verklaart, zal het dezelfde boodschap krijgen die de Catalanen destijds kregen. Toenmalig Commissievoorzitter José Manuel Barroso maakte duidelijk dat een regio die zijn onafhankelijkheid uitroept het lidmaatschap van de EU verliest. Om opnieuw toe te treden moet de route van het artikel 49 worden doorlopen’, klinkt het. Dat betekent: een tijdelijke uitstap uit de euro.

Het VB doet dat af als bangmakerij. ‘Na de brexit stonden Guy Verhofstadt en co. met de euro te zwaaien naar de Schotten als ze zich zouden losrukken van het Verenigd Koninkrijk. Het is gewoon een kwestie van politieke wil en na 2024 zullen onze bondgenoten nog veel sterker staan in de Europese Raad en het Europees Parlement’, klinkt het.

Dewinter beseft dat het moeilijk wordt op Vlaams niveau. ‘De kans is het grootst dat we pas bij de lokale verkiezingen het cordon doorbreken. Ons momentum ligt dus in oktober.’

In heel wat gemeenten, bijvoorbeeld in de Denderstreek, scoorde het Vlaams Belang in 2018 al heel sterk. Hier en daar, zoals in Ninove, is een absolute meerderheid niet ondenkbaar. Maar ook coalities zijn een mogelijkheid. Op lokaal niveau zijn er steeds meer plaatselijke partijen, die niet moeten luisteren naar een voorzitter in Brussel. Daarnaast valt niet uit te sluiten dat een balorige burgemeester van een nationale partij ‘six more years’ verkiest boven de instructies uit Brussel. Dewinter: ‘Bij de lokale verkiezingen ligt de achilleshiel van het cordon sanitaire. Het wordt mogelijk, zeker als we de Vlaamse verkiezingen winnen.’