Tweesprong

De wereld wordt danig geplaagd door problemen die een globale aanpak vragen. De opwarming van de aarde, het ineenstorten van de biodiversiteit, de vluchtelingenproblematiek, de pandemie. Wie gelooft dat het als bij wonder vanzelf voorbijgaat, is als de spreekwoordelijke struisvogel die de stress van de confrontatie met complexe problemen oplost door die problemen te negeren. Erger nog zijn de leiders die hun burgers bewust voorliegen door de problemen gewoon te ontkennen. En dan heb je nog de populistische leiders die de problemen misbruiken om het wantrouwen en zelfs de haat tussen etnische, culturele, of socio-economische groepen op te poken omdat ze daar politiek goed garen bij kunnen spinnen.

De democratie kreunt onder het verpletterende gewicht van de polarisatie die deze rattenvangers van Hamelen veroorzaken. Ze verzaken aan de inzichten van de wetenschap waarop onze moderne maatschappijen zijn gebouwd en laten zich adviseren door trouwe volgelingen, persoonlijke vrienden en familieleden die eerder uitblinken in kritiekloze loyauteit dan in beleidscompetentie. Niet de halve waarheden en de hele leugens waarmee ze de wereld bestoken vormen de grootste schade, maar wel dat veel burgers gewoon geen betrouwbare bron van waarheid meer vinden. Het meest tragische slachtoffer is het idee van waarheid. Het is alsof de logische fundamenten onder de voeten van kritische burgers worden weggerukt. Stuurloze burgers die alle vertrouwen hebben verloren kan je gemakkelijker manipuleren. 

Alles is een verhaal geworden, alles is een zaak van meningen, elk feit heeft voor- en tegenstanders, er is geen gedeelde feitenbasis meer waarop we een consensus kunnen bouwen. De populistische leiders ondergraven zelfs de diepere culturele basis van gedeelde waarden en normen. Persoonlijke beledigingen overschreeuwen het argument, dovemansgesprekken doden het debat, diabolisering van de ander verdooft de empathie, bullebakgedrag verdringt het wederzijdse respect, de herhaalde leugen wordt een verkozen alternatieve waarheid. Als we dat wapenen van informatie en communicatie aanvaarden, rest ons alleen nog geschreeuw, emotie, chaos en de strijd ter verdediging van de eigen kliek. Geen enkele democratie kan in deze giftige cocktail gedijen.

Nukkige wereldleider

Helaas dreigt de machtigste democratie van de wereld in deze val te lopen. De Verenigde Staten zijn in vier jaar een nukkige, wispelturige en onbetrouwbare wereldleider geworden. Een die met de voeten vooruit de wereldwijde samenwerking tackelt door de regels die hij zelf heeft geschreven straal te negeren of zich zelfs bewust terug te trekken uit internationale akkoorden en organisaties die hij mee heeft opgericht. De VS zijn nu de vrijbuiter die het enge eigenbelang van de president gebruiken als leidraad bij beleidskeuzes en niet te beroerd zijn daarbij andere landen voor het blok te zetten. 

Dat staat op het spel bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Schuiven de VS voort op naar polarisatie en autocratie, of worden ze opnieuw de leider die de wereld zo hard nodig heeft? Lossen we het komende decennium onze problemen op met wederzijds vertrouwen, onderhandelingen en engagement, of schuiven we voort op richting tactische powerplay en het recht van de sterkste, met als ultiem en onvermijdelijk resultaat gewapende internationale conflicten? Hoe verstandig is het om het recht van de sterkste weer op de voorgrond te duwen, als de rest van de wereld almaar sterker wordt? Net de  promotie van normen en waarden, zoals het honoreren van gemaakte afspraken, biedt de beste garantie op een vredevolle en welvarende toekomst in deze tijd van globale problemen.

Sociale media

Ook de media, en al zeker de sociale media, moeten zich vragen stellen bij hun keuzes. Hoeveel ruimte willen ze nog geven aan de chaos, de onzin, de niet gefundeerde andere opinie, het nergens op gebaseerde conflict, ter promotie van verkoopcijfers, kijkcijfers en clicks. Niet elk inzicht verdient een andere opinie of tegenstelling. De corrosie van het idee van waarheid is voor een belangrijk deel te wijten aan hun intellectuele capitulatie.

Toch is het in hun eigen belang om terrein te heroveren op de communicatieve chaos. Als ze daar niet in slagen wacht hen het lot van de media in landen als Turkije, Rusland en China, waar vrije berichtgeving steeds moeilijker te vinden is en de media de likkende maar zelden blaffende schoothond geworden zijn van de autocratische machthebbers. Dringend tijd om de hand in eigen boezem te steken.

Koen Schoors
Hoogleraar economie UGent