Over de rechtsstaat onderhandelen we dit jaar net wel

In de eerste plaats wordt dit het jaar van de lang aangekondigde staatshervorming. Voka-voorzitter Rudy Provoost pleit voor een grote hervorming om de stilstand in het land te doorbreken. Hij heeft natuurlijk gelijk. Het institutionele moeras is volkomen ondoorzichtig en beloont goed presterende overheden onvoldoende.

De overheveling van bevoegdheden als gezondheidszorg, arbeidsmarkt en justitie naar de deelstaten zal op tafel liggen, maar nog belangrijker is de kwestie van de (her?)financiering van vooral de federale overheid. De zieltogende federale begroting kampt, door de vergrijzing en het stilstandsbeleid daarover, met een structureel tekort dat de snel stijgende uitgaven in de sociale zekerheid niet langer kan dragen. De sleutel tot een zevende staatshervorming zal bij de partijen liggen die dat financieringsprobleem kunnen oplossen.

Een zevende staatshervorming moet ook een antwoord bieden op de voortdurende wederzijdse blokkering van Vlamingen en Franstaligen in Europese leefmilieu- en klimaatdossiers. Al te vaak verliest België op het Europese niveau zijn geloofwaardigheid omdat het zich moet onthouden bij gebrek aan overeenstemming tussen de deelstaten.

Als oplossing ligt het herfederaliseren van die bevoegdheden voor de hand, maar dat is een dwaalspoor. Het verschil in visie tussen Vlaamse en Franstalige partijen verdampt uiteraard niet door ze simpelweg in dezelfde regering te duwen en het dossier daar te bespreken. Ook dat leidt vaak tot stilstand en blokkering, zoals de federale regering bewijst.

Wederzijdse informatieverplichtingen en voorafgaand overleg tussen de deelstaten bieden geen garantie op succes, maar verlagen wel de kans op een Europese meltdown bij de finale stemming, terwijl binnenlandse leefmilieudossiers van communautaire spanningen gevrijwaard kunnen blijven.

Volksberoep

Nog een uitdaging voor 2024 is de omgang met artikel 23 van de grondwet en de ‘standstillverplichting’ daarin. Dat beginsel verhindert de overheid hervormingen door te voeren die voor bepaalde groepen een achteruitgang van hun sociale, economische of culturele rechten betekenen, zonder dat daar een dwingende reden van het zogenaamde algemeen belang voor bestaat.

Tot frustratie van de Vlaamse politieke partijen vernietigde het Grondwettelijk Hof daardoor initiatieven die de toegang tot de Vlaamse sociale bescherming wilden verstrengen of vergunningsprocedures versnellen. De N-VA stelt voor dat het parlement zulke arresten met een volksberoep kan overrulen. Maar dat lost het probleem niet op. Ook daar lijken de dialoog en het publieke debat nuttiger dan de confrontatie en de politieke botte bijl.

Kortom, dit jaar zal het vaak over de grondwet en de rechtsstaat gaan. Schrik niet als partijen de komende maanden voorstellen doen die tegen de grondwet ingaan. In tegenstelling tot wat juristen en politici soms suggereren, is dat niet abnormaal en zelfs gezond.

De rechtsstaat is geen statisch begrip dat in de vorige eeuw is uitgevonden en waaraan nooit meer mag worden geraakt. Het is legitiem dat politieke partijen de grondwet willen veranderen door bijvoorbeeld de staatsstructuur aan te passen of het belang van bepaalde grondrechten te vergroten of te verkleinen. Die voorstellen platslaan met de boutade dat ‘niet aan de rechtsstaat mag worden geraakt’, maakt van de rechtsstaat een dogma waarin finaal niemand zich nog herkent.