Hervorm de democratie

In 1997 publiceerde het blad The Atlantic een stuk van de Amerikaanse journalist Robert D. Kaplan met de titel ‘Was democracy just a moment?’. Daarin somde hij de talrijke uitdagingen voor de democratie op. Het artikel heeft niets aan relevantie ingeboet. Kaplan zei dat democratie samenlevingen niet altijd beschaafder maakt, maar wel steeds genadeloos de gezondheid van die samenlevingen blootlegt.

De gevaren voor de democratie komen van twee kanten. Er zijn ernstige gebreken in de machinerie van de democratische politiek, in België de verlammende werking van de particratie, de uitgeklede werking van de parlementen, de almacht van de partijvoorzitters en de talrijke institutionele ongerijmdheden. Ook de burgers zelf zijn een bedreiging door hoe ze burgerschap begrijpen en uitoefenen.

De beste manier om de democratie te beschermen is niet door haar alleen te bewieroken, maar door haar te hervormen. Het eerste doen we te veel, het tweede te weinig. Dat ons systeem hoogdringend, zowel moreel als structureel, aan hervorming toe is blijkt uit het recent verschenen boek ‘Wanhoop in de Wetstraat’ van politiek journalist Ivan De Vadder.

De Vadder had zijn boek net zo goed ‘J’accuse’ kunnen noemen, naar de historische open brief waarin de Franse schrijver Émile Zola een onaanvaardbaar onrecht wilde aanklagen. De Vadder klaagt de verloedering van onze democratie aan door de kortzichtigheid en de roekeloosheid van politieke actoren. Met verschillende voorbeelden beschrijft hij hoe hybris en het permanente streven naar een kortzichtig eigenbelang, van individuele politieke spelers en van partijen, het democratische proces compleet hebben doen vastlopen, en hoe de politieke klasse het wantrouwen van de kiezer een endemisch karakter heeft gegeven.

Oligarchie

De Vadder verwijst terecht naar Robert Michels' ijzeren wet van de oligarchie. Die stelt dat alle organisatievormen, democratisch of autocratisch, onvermijdelijk oligarchisch worden. De macht is dan in handen van een kleine groep mensen die behoren tot een bevoorrechte klasse of stand.

Die sociologische wet sluit aan bij de elitetheorie van Vilfredo Pareto en Gaetano Mosca. De politieke klasse evolueert naar een nieuwe vorm van - vaak erfelijke - aristocratie, waarbij politieke actoren politieke marketing inzetten om een schijn van representativiteit te behouden, terwijl ze eigenlijk in functie van hun partij politieke doelstellingen nastreven. Doelstellingen die vaak niet overeenstemmen met de verzuchtingen van de kiezers.

Wie met doorwinterde politieke waarnemers praat, hoort vaak een doembeeld van complete inertie. De wet van Newton lijkt hier een politieke vertaling te krijgen. Zolang er netto geen kracht op werkt, blijft de politiek met een constante snelheid bewegen in dezelfde richting.

Een democratisch systeem komt tot stand door deontologische druk. Wat democratie is, kan niet worden gescheiden van wat democratie zou moeten zijn. Ze bestaat alleen door de idealen en waarden die haar tot stand brengen. De Vadders diagnose is misschien hard en pessimistisch, maar biedt ook kansen. Net zoals andere democratieën zullen ook wij ernstig moeten nadenken over hoe we de almacht van de particratie, een fundamenteel probleem voor de correcte werking van onze democratie, kunnen doorbreken.

We hoeven daarvoor het warm water niet opnieuw uit te vinden. Ook andere gevestigde democratieën worstelen met disfunctionele politieke partijen. Een voorbeeld daarvan is de lezenswaardige analyse van Michael E. Porter, de legendarische Amerikaanse expert in concurrentie en strategie. Vooral de burger zal zijn rol moeten spelen. De druk op de politiek om te veranderen komt er niet vanzelf. Ik geloof niet in een lotsbestemming waar we sowieso naartoe gaan, ik geloof daar wel in als we niets doen.

Misschien had De Vadder inspiratie kunnen putten uit de wijze woorden van de Romeinse senator Cassius in Shakespeares 'Julius Caesar': ‘Men at some time are masters of their fates. The fault, dear Brutus, is not in our stars, but in ourselves, that we are underlings.’.