Herstel de representatieve democratie

Particratie is de neiging om de staatsorganisatie ondergeschikt te maken aan de wil van de partij. Een schoolvoorbeeld van de almacht van een partijvoorzitter is de wijze waarop Paul Magnette (PS) de stekker trok uit het wetsontwerp tegen relschoppers op betogingen. Die ingreep van bovenaf kwam er nadat zijn eigen fractie in de Kamercommissie Justitie en zijn vicepremier in het kernkabinet de geamendeerde tekst al hadden goedgekeurd. Wie is Magnette om vanuit zijn positie als partijvoorzitter de wetgevende en de uitvoerende macht buiten spel te zetten en het verloop van het wetgevend werk met een veto een hak te zetten? Zoiets kan alleen in een particratie.

Zolang ons democratisch model stoelt op de vertegenwoordiging van de kiezer moeten voor publieke functies kandidaten worden gekozen. In een representatieve democratie blijven partijen dus altijd nodig. Ze maken democratische verkiezingen overzichtelijk, ze structureren de werking van het parlement en ze brengen een institutionele dynamiek tot stand die noodzakelijk is voor de goede werking van een democratie, zegt de grondwetspecialist Dajo De Prins in ‘De staatsrechtelijke rechtspositie van politieke partijen’.

De keerzijde is dat partijen niet ontsnappen aan de ijzeren wet dat alle organisatievormen, onafhankelijk van het democratische of autocratische gehalte, onvermijdelijk oligarchisch worden. In die zin zijn partijen, aldus De Prins, ‘democratische oorlogsmachines voor vreedzame machtsverovering en -bestendiging’.

De leden van de wetgevende assemblees zijn niet bepaald gekend als mondige changemakers die uitblinken in het controleren van de uitvoerende macht. Wettelijk belet nochtans niets de vrijheid van het parlementslid. De Belgische grondwet geeft de volksvertegenwoordiger een robuuste individuele vrijheid. Het grondwetsartikel 42 - ‘De leden van beide Kamers vertegenwoordigen de Natie en niet enkel degenen die hen hebben verkozen’ - garandeert het verbod van een imperatief mandaat. Dat wil zeggen dat het parlementslid voor een vaste periode een volmacht van de kiezer krijgt. Die volmacht kan niet tussentijds door de kiezer worden opgezegd en het verkozen parlementslid kan niet door derden - dus ook niet door politieke partijen - ter verantwoording worden geroepen. Die bepaling is evenwel allang door de politieke realiteit ingehaald.  

De ontzuiling heeft de particratie alleen maar versterkt en versneld. De politieke carrières van volksvertegenwoordigers kwamen in handen van een beperkt gremium in de partijen. Zowel de selectie van als de controle op de parlementsleden werkte het disciplinerend effect in de hand. De uitdijende particratie uit zich ook in het feit dat de belangrijke conflicten aan de bevoegdheid van de Kamerleden worden onttrokken.

Ook de regeringsmacht wordt uitgehold: ministers worden herleid tot partijafgevaardigden in het kernkabinet. Al te vaak moeten partijvoorzitters tussenkomen in de beslechting van moeilijke dossiers. Zo wordt een groot deel van de machtsuitoefening aan de directe beïnvloeding door de kiezers onttrokken en vergroot het wantrouwen in de politiek.

België is niet het enige land dat met de aftakeling van de representatieve democratie worstelt. In Nederland ligt de hoop van sommige kiezers bij de 'omtzigtisering' van de politiek. Een mirakeloplossing heb ik niet. Een gedragen, betrouwbaar en effectief model vereist een permanente interactie tussen politiek, overheid, middenveld en burgerinitiatieven om de democratie vorm te geven en ze aan te passen aan de almaar veranderende context. Alleen door in te zetten op een sterkere democratische cultuur kan het vertrouwen hersteld worden. De verandering, beste lezer, dat bent u.