Erdogan Rex

De eerste gedocumenteerde verkiezingswaarneming in de moderne geschiedenis vond plaats in 1857. Een Europese commissie van Oostenrijkse, Britse, Franse, Pruisische, Russische en Turkse vertegenwoordigers stuurde toen waarnemers naar de algemene verkiezingen in de betwiste gebieden Moldavië en Walachije. Het houden van verkiezingen betekent niet dat de democratie daarmee verzekerd is. Maar eerlijke en periodieke verkiezingen, en de daarmee gepaard gaande mogelijkheid van een vreedzame machtswissel, zijn wel fundamenteel voor het democratische proces. De presidentsverkiezingen in Turkije hebben dat nog eens duidelijk gemaakt.

Om de tweede ronde van de Turkse verkiezingen te observeren streek een delegatie van 232 waarnemers van de Raad van Europa en de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) uit 31 landen neer in Ankara. Uit het rapport van de OVSE blijkt dat de aanloop ontsierd werd door processen en arrestaties gericht tegen journalisten, waardoor de al sterk beperkte vrijheid van meningsuiting verder werd uitgehold.

Bovendien konden particuliere noch openbare media de redactionele onafhankelijkheid en onpartijdige berichtgeving over de campagne garanderen, waardoor een weloverwogen keuze maken moeilijker werd voor kiezers. Ook viel de soms bikkelharde en opruiende retoriek en het discriminerend taalgebruik van beide kandidaten op. Volgens de Duitse observator Frank Schwabe voldeed geen van beide verkiezingsronden aan de basisvoorwaarden voor democratische verkiezingen.

Grip

De Turkse president Tayyip Erdogan heeft dus met heel wat ellebogenwerk zijn machtspositie definitief geconsolideerd, ook al groeit de oppositie, vooral in de metropolen. In veel opzichten lijkt Erdogan op Alkibiades, de Griekse demagoog die de Atheense democratie ten grond richtte door het volk voor eigen glorie te verleiden. Demagogen vormen met hun charismatische en bijzonder manipulatieve leiderschapsstijlen een grote bedreiging voor de democratie. Ze blinken uit in het aanboren van de angsten, frustraties en grieven van mensen. Ze gebruiken emotionele retoriek, verdeeldheid zaaiende taal en zondebokken om zich van de steun van de massa te verzekeren en een gevoel van ‘wij tegen zij’ te creëren waarop ze maximaal teren.

Ze ondermijnen de onafhankelijkheid en integriteit van democratische instellingen door ze fundamenteel in vraag te stellen. Ze richten zich vaak op de rechterlijke macht, de media, maatschappelijke organisaties en andere checks-and-balances noodzakelijk voor de goede werking van de rechtsstaat. Daarmee versterken ze hun grip op de samenleving en wanen ze zich haast onaantastbaar.

Demagogen gebruiken vaak tactieken om de media in diskrediet te brengen en te ondermijnen. Ze kunnen kritische berichtgeving bestempelen als ‘nepnieuws’ of media als ‘vijand van het volk’, in een poging het vertrouwen in onafhankelijke journalistiek te ondermijnen. Door het heersende narratief te bepalen en afwijkende stemmen te onderdrukken, manipuleren ze de publieke opinie en consolideren ze hun macht.

Demagogen gedijen bij verdeeldheid en polarisatie. Ze maken gebruik van maatschappelijke breuklijnen, zoals etnische, religieuze of ideologische verschillen, om verdeeldheid te verdiepen. Die polarisatie kan leiden tot sociale onrust, wantrouwen en een instorting van het maatschappelijk discours, waardoor de democratische waarden van inclusiviteit, compromissen en respect voor verschillende perspectieven zwaar worden ondermijnd.

In naam van veiligheid of stabiliteit leggen demagogen uiteindelijk burgerlijke vrijheden en mensenrechten aan banden. Ze vaardigen wetten uit die vrijheid van vergadering en vereniging onderdrukken en richten zich op minderheidsgroepen of gemarginaliseerde gemeenschappen. De Amerikaanse politicoloog Larry Diamond, een wereldautoriteit op het vlak van democratie en democratisering, vatte het goed samen door te stellen dat de Turkse democratie op twee wijzen is gestorven: eerst geleidelijk, en dan plots.

Ondanks alle grootsheid van zijn overwinningsviering en talrijke felicitaties van wereldleiders weten veel Turken dat de autocratie van Erdogan geen van hun vele problemen, waaronder de gigantische inflatie, de collectieve verpaupering door de devaluatie van de lira en het migratievraagstuk dat weegt op de samenleving, echt zal oplossen. Eigen glorie primeert op het algemeen belang. Ook dat is eigen aan een demagoog.