De strijd van Simon Leys

‘Geen aangenamer bestaan dan dissident te zijn in een tolerante, stabiele en welvarende samenleving.’ Zo hekelde sinoloog Simon Leys de poseurs die in Parijse salons koketteerden met hun maoïsme. Al bleef dat engagement vaak beperkt tot het dragen van een kraagloos Mao-pak van Pierre Cardin.

In het Franse literair tv-programma ‘Apostrophes’ vroeg presentator Bernard Pivot hem waarom hij als sinoloog de harmonie van de Chinese cultuur had geruild voor de strijdliteratuur. Kortaf antwoordde Leys: ‘Verontwaardiging.’ Zijn verontwaardiging gold de Chinese bevolking, die het slachtoffer was van het moordende Mao-regime. In Hongkong had Leys lijken zien aanspoelen van Chinese mannen en vrouwen die op het vasteland waren vermoord. Het irriteerde hem mateloos de Franse politicus-schrijver Alain Peyrefitte te horen beweren dat westerse waarden als rechten van de mens, vrijheid en democratie ‘niet wortelen in de Chinese traditie’. Leys repliceerde: ‘De stoommachine en de ontploffingsmotor zijn evenmin Chinese uitvindingen. Blijven de Chinezen dan in de toekomst voor transport en mobiliteit aangewezen op kruiwagen en muilezel?’

Volslagen domheid

Op YouTube is te zien hoe hij in 1983 in ‘Apostrophes’ de Italiaanse schrijfster en maoïste Maria Antonietta Macciocchi in de vernieling reed. Die had een boek gepleegd over het China van Mao en vertelde daar enthousiast over. Tot Leys het niet meer uithield en zei: ‘Ik denk dat dwazen dwaasheden vertellen. Het is zoals met appelbomen, die brengen appels voort. Dat zit in de natuur.’ Voor de duidelijkheid voegde hij eraan toe: ‘Het meest genadevolle dat men van haar boek ‘De la Chine’ kan zeggen, is dat het van een volslagen domheid is. Want als het niet om domheid gaat, dan staan we hier voor een geval van oplichting.’ Van mevrouw Macciocchi werd naderhand weinig meer vernomen, behalve dat haar devotie voor Mao omsloeg in een wilde bewondering voor paus Johannes Paulus II.

Onder maoïsten was Macciocchi een karikaturaal toppunt. Al moest ze weinig toegeven aan een groep progressieve christenen die een conferentie organiseerde over ‘de theologische implicaties van het maoïsme’. Eerst met ‘De nieuwe kleren van Voorzitter Mao’ en daarna met het nog bekender ‘Chinese schimmen’ maakte Leys in de jaren 1970 een einde aan de onzin. Aanvankelijk werd hij in de door maolatrie aangetaste academische kringen doodgezwegen of uitgekreten als een agent van de nationalistische Kwomintang in Taiwan. Werd uiteindelijk toegegeven dat Leys toch gelijk had, dan probeerde men zijn invloed op de ontmaskering van Mao te minimaliseren.

Charmezangers

Vandaag twijfelt niemand nog aan de juistheid van zijn inzichten. Daarom werd het overlijden van de 78-jarige Simon Leys op 11 augustus 2014 in de buitenlandse media uitvoerig becommentarieerd. In de Belgische en zeker in de Vlaamse pers kreeg het bericht van zijn dood beduidend minder aandacht, in elk geval minder dan voor overleden charmezangers. De leemte wordt nu ingevuld door de biografie die afgelopen week in Parijs verscheen bij Gallimard. Auteur Philippe Paquet is verslaggever bij de krant La Libre en was een huisvriend van Leys.

En er zijn van die toevallen. Simon Leys werd als Pierre Ryckmans in 1935 geboren in Ukkel, op 28 september. Dat is de geboortedag van Confucius, weliswaar 500 jaar voor het begin van de tijdrekening. Tot op vandaag geldt Ryckmans als een van de beste Franse en Engelse vertalers van Confucius.

Het pseudoniem Simon Leys overschaduwde gaandeweg zijn echte naam, waarmee hij zijn eerste kunsthistorische werken en zijn Franse vertaling van Confucius signeerde. Zijn nom de plume haalde hij uit ‘René Leys’, de roman van de Franse schrijver Victor Segalen. Simon verwees dan weer naar de apostel Simon Petrus, want Leys was praktiserend christen.

Pierre Ryckmans stamde uit een vooraanstaande familie van Mechelse origine. Zijn grootvader Alphonse Ryckmans was advocaat, Antwerps gemeenteraadslid en katholiek senator. Vader Etienne Ryckmans stond aan het hoofd van de uitgeverij Larcier. Oom Pierre Ryckmans was de vooroorlogse gouverneur-generaal van Congo.

In de jaren 1950 trok Ryckmans als student naar China. Hij ontmoette er onder anderen Zhou Enlai, de zogenaamde pragmaticus van communistisch China, maar volgens Leys medeplichtig aan het criminele Mao-regime. Van dan af liet China Ryckmans niet meer los. Hij ging eerst voortstuderen in Taiwan en in Singapore, en vestigde zich dan in Hongkong, toen nog een Britse kroonkolonie. Samen met zijn Chinese vrouw Chang Hanfang en met zijn vier kinderen huisde de ascetische Leys in een vluchtelingenwijk. Na het lesgeven aan de New Asia College kluste hij bij door Chinese publicaties, kranten, bladen en pamfletten uit te pluizen ten behoeve van het Belgisch consulaat. Zijn sinologische expertise werd al snel opgemerkt tot in Australië, waar hem een leerstoel aan de Australian National University in Canberra wachtte. Ondanks tal van aanbiedingen weigerde hij Australië te verlaten. ‘Je kunt er alle goede boeken vinden en je hebt er meer tijd om ze te lezen’, was zijn uitleg.

Het resultaat van zijn werk in Hongkong leidde in 1971 tot zijn eerste wereldsucces, ‘De nieuwe kleren van Voorzitter Mao’. Het aanzoek van de Belgische diplomatie om als cultureel attaché de pas geopende Belgische ambassade in Peking te gaan versterken, was een buitenkans. Hij schreef er verslagen van zijn fietstochten door Peking, zijn reizen door het land en zijn straatgesprekken, tot nut van ambassadeur Jacques Groothaert en diens tweede in bevel, Patrick Nothomb, vader van de schrijfster Amélie Nothomb. Het heet dat de Chinezen perfect wisten dat attaché Pierre Ryckmans onder de schuilnaam Simon Leys publiceerde.

Na een verblijf van zes maanden verliet hij Peking en keerde hij terug naar Canberra. In 1974 verschenen zijn Chinese verslagen onder de titel ‘Chinese schimmen’, met een vernietigend effect.

Gevoelige magen

In de vele briljante, soms striemende essays die hij naderhand schreef, was China nooit veraf. Want ook voor het huidige regime had hij geen goed woord over. Zoals ook voor de westerse zakenlui en politici, die na de Tiananmen-opstand in 1989 die duizenden studenten het leven kostte, snel naar Peking trokken om er plaats te nemen aan de tafels van de regimebonzen. ‘Ik wou dat die zakenlui wat gevoeliger magen hadden’, schreef hij. Hij verweet het Westen dat het in China altijd de kant van de machthebbers kiest, hoe corrupt en moorddadig die ook zijn.

Leys ging een stevige polemiek nooit uit de weg. Zelfs niet met een robuuste tegenstander als Christopher Hitchens, die hij waardeerde maar die zich aan Moeder Teresa had vergrepen. Zijn laatste slag leverde hij tegen het ministerie van Buitenlandse Zaken. Dat weigerde de hernieuwing van het Belgisch paspoort van zijn in Hongkong geboren tweeling Marc en Louis, wegens een administratieve fout uit het verleden. Voordien was dat nooit een probleem geweest, maar nu toonde de ambtenarij zich onverzettelijk. Na een lange juridische marteling gaf het Brusselse hof van beroep Leys gelijk. Aan een journalist die zijn zaak steunde, schreef hij: ‘Ik ga door tot het einde voor al de naamloze slachtoffers, vermalen door een bureaucratie die zich niets aantrekt van waarheid en wetten.’

Als er ooit een Belgische schrijver de Nobelprijs voor de Literatuur verdiende, dan was het Simon Leys. Misschien had hij die dan wel geweigerd, zoals de uitnodiging om lid te worden van de Académie française.

Paleis Der Natie Is De Wekelijkse Opiniebijdrage Van Rik Van Cauwelaert Voor De Tijd. Hij twittert via @cauwelaert.

Philippe Paquet - Simon Leys, Navigateur entre les mondes - 2016, Gallimard, 670 blz., 25 euro.