Chinees gepoker met grondstoffen kan Europa zuur opbreken

Plots stond de telefoon in de Kempense bossen in Beerse roodgloeiend. In augustus kondigde China aan dat het vanaf midden september exportbeperkingen zou invoeren op antimoon. Wim De Vos, topman van de recyclagespecialist Campine en wereldwijd een van de belangrijkste verwerkers van antimoon, legt een zilverkleurig klompje op tafel. ‘Weinigen hebben er al van gehoord, maar het is voor heel veel producten onmisbaar.'

Antimoon staat sinds 2011 op de Europese lijst van kritieke grondstoffen, die 34 materialen telt die cruciaal zijn voor allerhande uitdagingen waarvoor Europa de komende decennia staat. Willen we de industrie vergroenen en de afhankelijkheid van olie en gas afbouwen, dan is neodymium nodig voor permanente magneten in windmolens, antimoon voor zo helder mogelijk glas in zonnepanelen, koper voor bedrading, en lithium voor batterijen in elektrische auto's.

Zonder die cruciale materialen is ook geen digitale transitie mogelijk. Gallium en germanium zijn nodig voor de productie van halfgeleiders, die op hun beurt de ruggengraat van datacenters, artificiële intelligentie (AI) en de hele digitale infrastructuur vormen. De zoektocht naar nieuwe medicijnen met algoritmes, de bouw van drones, waterstofcellen of satellieten, de ontwikkeling van nieuwe defensiesystemen: de wereldwijde concurrentiestrijd is niet los te zien van hoe vlot beschikbaar en betaalbaar die grondstoffen zijn.

Net daar hapert het. De Europese aanvoer van al die materialen is lang niet gegarandeerd. De jongste vijf jaar is volgens het Internationaal Energieagentschap (IEA) de vraag naar lithium verdrievoudigd, die naar kobalt is met 70 procent gestegen, naar nikkel met 40 procent. De vraag naar grondstoffen nodig voor de groene transitie zou tegen 2040 nog eens maal vier of maal zes gaan. De voorspelling is dat de productie niet zal kunnen volgen.

Terugkerend patroon

Die krapte speelt China in de kaart. De voorbije decennia zijn de Chinezen in het gat gesprongen dat de westerse landen hebben gelaten. Mijnen en grondstoffen werden hier lang gezien als een vuile en weinig geavanceerde business die beter kon worden uitbesteed. China speelde daar gretig op in.

De Chinezen konden terugvallen op enorme voorraden mineralen en metalen in de eigen bodem. Ze hebben gigantische mijnen voor zeldzame aardmetalen, antimoon, magnesium of grafiet. Maar ze verzekerden zich ook van grondstoffen in het buitenland. 15 van de 19 koper- en kobaltmijnen in Congo zijn in handen van Chinese bedrijven.

Gaandeweg trokken de Chinezen ook steeds meer van de hele waardeketen naar zich toe. De eigen mijnen mogen dan 'maar' 13 procent van de wereldwijde lithiumertsen leveren, China raffineert intussen 70 procent van al het lithium wereldwijd. In een volgende stap maakt het met dat verwerkt lithium batterijen. Met die batterijen is het wereldwijd dominant.

Het is een terugkerend patroon. Ooit had Europa eigen antimoonmijnen. Toen die sloten, bleven de smelters over, fabrieken waar de ertsen werden omgezet in metaal. 'Tot de jaren 90 deden wij dat hier ook bij Campine', zegt De Vos. 'De ertsen kwamen via het kanaal tot hier. Van het metaal maakten we onze eigen producten. Het gebouw staat er nog, maar de ovens zijn weg. De Chinese concurrentie maakte het onmogelijk.'

Het veel goedkopere antimoonmetaal uit China decimeerde de westerse industrie. Alle Amerikaanse bedrijven gingen kopje-onder. Dat Campine antimoon niet helemaal uit handen moest geven, is te danken aan een Europese invoerheffing. 'China voerde een exporttaks van 5 procent in op antimoonmetaal. Europa antwoordde met een importtaks van 5,5 procent op antimoontrioxide, het product dat wij nu nog maken. Dat zit nog een stap hoger in de keten. Die heffing was onze redding. Als je nu de top vijf in antimoon in de wereld bekijkt, zijn er drie Chinese bedrijven. En dan heb je Campine en het Franse SICA.'

Oorlogsmateriaal

Dat China wereldwijd zo incontournabel is in kritieke grondstoffen, geeft het land veel macht. Eerst en vooral om de eigen industrie te bevoordelen. 'China maakt ongeveer 85 procent van de zonnepanelen wereldwijd', zegt Hans Vercammen, directeur van de divisie specialty chemicals bij Campine en voorzitter van de Internationale Antimoon Associatie (IAA). 'Die fabrieken hebben antimoon nodig om de luchtbelletjes te verwijderen uit beschermglas van het zonnepaneel.'

Hoe zuiverder het glas, hoe efficiënter de siliciumcellen onder dat glas zonlicht kunnen omzetten in elektriciteit. 'Sinds de energiecrisis is die vraag enorm toegenomen. Dat leidt op dit moment tot tekorten. Een deel van de Chinese exportbeperkingen is zeker daaraan te wijten. De Chinezen willen voorkomen dat hun eigen industrie zonder antimoon komt te zitten.'

Maar er is meer. China gebruikt zijn machtspositie ook steeds vaker als geopolitiek wapen. Tussen 2009 en 2020 vernegenvoudigde het aantal restricties dat de Chinezen op de uitvoer van kritieke grondstoffen zetten. De oplopende handelsspanningen met de Verenigde Staten zorgden de voorbije jaren voor niet mis te verstane ingrepen. Naarmate de Amerikanen China de toegang tot geavanceerde chiptechnologie ontzegden, werd het aantal exportbeperkingen opgedreven. De bedoeling was de VS te treffen waar het pijn doet.

'Het begon met gallium en germanium, dus het begon met halfgeleiders. Daarna kwam grafiet, belangrijk voor batterijen', legde Tom Moerenhout, een Belgische professor aan de Columbia-universiteit in New York en specialist in internationale handel in grondstoffen, recent uit in het tijdschrift Foreign Policy. 'Met antimoon zijn we in het hart van nationale defensie beland.'

De reacties na de aankondiging van de exportbeperking op antimoon spraken boekdelen. De Amerikaanse defensie-industrie stond op haar achterste poten. Antimoon is bekend als vlamvertrager in plastic en elektronica, als katalysator bij de productie van petflessen en dus ook voor helder glas voor zonnepanelen, maar het is ook een onmisbare grondstof voor oorlogsmateriaal.

Strenge straffen

Vercammen klopt met het harde zilverkleurige klompje op tafel. 'Lood is zacht. Als je een loden kogel op een tank schiet, vervormt die. Maar voeg er een paar procent antimoon aan toe en de kogel wordt keihard.' Alternatieven voor antimoon vinden is lastig. 'Je hebt niet zoveel keuze in de tabel van Mendelejev. Als je iets nodig hebt dat sterk en zwaar is, is de keuze beperkt.'

Net nu de defensie-industrie op volle toeren draait, door leveringen aan Israël en Oekraïne en door regeringen die hun defensiebudgetten optrekken, komen schokken in de aanvoer van zo'n essentiële grondstof erg ongelegen. Zonder antimoon geen kogels, maar ook geen nachtkijkers, infraroodsensoren, laserrichtmiddelen of explosieven.

In principe heeft China geen harde restricties op antimoon opgelegd. Exportbeperkingen komen er in verschillende vormen. Het kan gaan om quota, taksen of vergunningsvoorwaarden. In dit geval gaat het om exportcontroles. Dat betekent dat de Chinese overheid wil weten wie de klant is, voor welke toepassing die de grondstof zal gebruiken, en of sprake is van 'dual use', met andere woorden of ze ook militaire toepassingen dient. Er zijn strenge straffen voor wie de controles probeert te omzeilen.

Daarmee prikt China subtieler. Het rolt eigenlijk vooral de spierballen. 'Je moet informatie geven die je liever niet geeft', zegt Vercammen. 'Op basis daarvan kunnen ze beslissen om toch niet aan jou te verkopen. En zelfs als ze verkopen, heb je inzage gegeven in je klantenportefeuille. Wie zegt dat ze niet naar jouw klanten stappen?'

De exportcontroles veroorzaken chaos en prijsstijgingen. 'Sinds de aankondiging is geen antimoon uit China geëxporteerd.' De prijzen gaan door het dak. 'Klanten die jarenlang niet bij ons wilden kopen, staan ineens voor de deur. Vroeger waren we 5 à 10 cent per kilo te duur. Op een prijs van 5 euro per kilo. Nu piekt de marktprijs op 30 euro per kilo en zijn ze bereid ons 1 à 2 euro per kilo meer te betalen. We kunnen de vraag niet bijhouden. We krijgen telefoons uit Korea, India en het Midden-Oosten, markten waarin we normaal niet actief zijn. In de VS is er gewoon niet genoeg antimoon voor de kabelindustrie, de bouw en de textielsector.'

'Op basis van wat we bij germanium en gallium hebben gezien, normaliseert de situatie na enkele maanden', zegt De Vos. 'Maar de prijzen zullen sowieso nog hoog blijven, omdat er tekorten blijven. Dat zal nieuwe mijnprojecten stimuleren, wat over enkele jaren de prijs weer zal temperen. De vraag is wat het intussen geeft. Zullen mensen straks toch weer in China kopen, omdat het daar goedkoper is? Of beseffen ze dat ze beter alternatieven zoeken?'

Waarschuwingsschot

Dat de herverkiezing van Donald Trump tot Amerikaans president tot nog meer onrust op de grondstoffenmarkten kan leiden, mag duidelijk zijn. De Republikein heeft al aangekondigd dat hij harder wil optreden tegen China, met voorgestelde importtarieven van 60 procent op alle Chinese goederen. Peking loste afgelopen week alvast een waarschuwingsschot.

Vanaf 1 december, zo kondigde het Chinese ministerie van Handel aan, volgen nog meer exportcontroles, onder meer op wolfraam en bepaalde magnesium- en aluminiumlegeringen. Wolfraam (China tekent voor zowat 80 procent van de globale productie) wordt gebruikt voor turbinebladen van windmolens, in straalmotoren en batterijcomponenten van elektrische auto's. Magnesium (China tekent voor 90 procent van de wereldproductie) wordt dan weer gebruikt om staal, ijzer en aluminium lichter te maken, wat nuttig is voor hoogwaardige elektronica, brandstofefficiëntere elektrische auto's en ruimtevaarttechnologie.

Europa deelt onvermijdelijk in de klappen. Dat komt ongelegen op een moment dat de industriële motor sputtert. De Europese autosector verkeert in diepe crisis. De maakindustrie zet zich schrap tegen toenemende goedkope Chinese concurrentie, nu China uitwegen zoekt voor de eigen gebrekkige binnenlandse groei en een Amerikaanse afzetmarkt die mogelijk op slot gaat. En de beloofde vergroening hapert: staalbedrijf ArcelorMittal zet een geplande miljardeninvestering voor groener staal uit Gent on hold. De posterboy van de Europese cleantech, de Zweedse batterijfabrikant Northvolt, staat op omvallen.

Dat Europa voor heel wat kritieke grondstoffen op import is aangewezen, met veelal een grote afhankelijkheid van China, maakt het kwetsbaar. Als die grondstoffen duurder worden of de aanvoer stokt, kan dat de groene en digitale transitie ernstig vertragen. De coronapandemie en de oorlog in Oekraïne - afkicken van Russisch gas zadelde Europa op met een energiecrisis - toonden al hoe risicovol zo'n afhankelijkheid kan zijn.

Eigen mijnen

Met de Critical Raw Materials Act (CRMA) heeft Europa vorig jaar een plan goedgekeurd om meer autonomie te creëren. De uitrol is gestart en de ambities zijn niet min. Door onder meer vergunningsprocedures voor nieuwe mijnen te versnellen wil Europa tegen 2030 10 procent van de kritieke grondstoffen zelf uit de grond halen. Nog eens 25 procent moet uit recyclage komen. Tegen 2030 moet 40 procent van de raffinage hier gebeuren. Door deals te sluiten met nieuwe partners moet de afhankelijkheid voor een bepaalde grondstof van één land worden beperkt tot maximaal 65 procent.

'Het is een wake-upcall', zegt Vercammen. 'Decennialang hebben we niets gedaan en plots kijken ze waar ze oude mijnen nieuw leven kunnen inblazen. Wij worden benaderd door projecten in Turkije, Australië en Slovakije. Zij willen hun antimoonmijnen heropenen en vragen of we bereid zijn mee te investeren. Er is een mijnproject in Noord-Macedonië waarin zelfs het Amerikaanse ministerie van Defensie wil investeren.'

Zelf zou Campine graag zijn oude smelter opnieuw opstarten. 'Financiële steun is goed, maar vergunningen zijn cruciaal', zegt De Vos. 'Ik wacht al vijf jaar om een vergunning te krijgen om zonnepanelen te plaatsen op een oude afvalberg achter onze fabriek. Als ik daar zo lang op moet wachten, maak ik me geen illusies. Alleen, over vijf à tien jaar hebben ze in andere landen al lang nieuwe smelters gebouwd en is de prijs weer gedaald, waardoor de investering zinloos wordt. Als we mee willen spelen, moeten we leren om sneller te reageren op veranderingen.'

In Beerse tonen ze alvast dat het kan. 15 jaar geleden kocht Campine nog 90 procent van zijn antimoongrondstoffen in China. 'Toen de Chinezen met ons begonnen te concurreren door ook zelf antimoontrioxide te maken, beseften we dat die afhankelijkheid niet houdbaar was.' Intussen is het aandeel van China teruggevallen tot amper 4,7 procent (cijfers van de eerste jaarhelft).

Net zoals de Critical Raw Materials Act voorschrijft, ging Campine op zoek naar andere leveranciers. Alleen, daarvoor bestaan geen shortcuts. 'Zomaar met één telefoontje een goede relatie opzetten, zo werkt het niet. Een netwerk opbouwen is een werk van lange adem. We zijn tot in Myanmar geweest om mijnen te bezoeken. Bij elke leverancier hebben we geïnvesteerd in een persoonlijk contact.'

Onzuiverheden verwijderen

Als enige antimoonspeler ter wereld trekt Campine ook de kaart van recyclage. Met eigen technologie, waarmee het 15 jaar geleden begon. Intussen maakt het aandeel gerecycleerd antimoon 15 procent van de totale volumes uit. De ambitie is dat op te drijven naar 50 procent. 'Eigenlijk is er genoeg antimoon in omloop in Europa, alleen moet je weten hoe je het kan extraheren.'

'Dat geldt voor veel grondstoffen: ze zitten in onze afvalstromen, maar we weten niet altijd hoe we ze eruit moeten halen. Daarvoor moet je investeren in technologie', zegt De Vos. 'Wij zitten intussen aan de derde generatie van ons systeem. Het probleem bij recyclage is dat er vaak andere materialen meekomen die je niet wil. We zijn bezig met industriële tests om die onzuiverheden beter te verwijderen.’

Daarnaast moeten de afvalstromen er natuurlijk zijn. Campine gebruikt oude loodbatterijen om antimoon uit te halen. Het kijkt ook naar reststromen van bedrijven uit de buurt. 'In de recyclagewereld moeten concurrenten en leveranciers kunnen samenwerken. Zo kopen wij bijproducten van spelers als Umicore, Nyrstar en Aurubis op (grondstoffenspelers met fabrieken in de buurt van Campine, red.). Het antimoon halen we eruit, de rest sturen we terug.'

'De beslissingen die we vijf à tien jaar geleden hebben genomen, blijken nu van onschatbare waarde', klinkt het. Als het een beetje meezit, heeft Campine te winnen bij deze crisis. Er is groeiende interesse uit de VS, misschien zelfs om daar een recyclagefabriek op te zetten.

Die marsrichting heeft ook Europa voor ogen met de Critical Raw Materials Act. Al is de scepsis over de haalbaarheid groot. Een mijn opstarten duurt jaren. Akkoorden sluiten met nieuwe leveranciers doe je niet van vandaag op morgen. Recyclage vraagt geduldig investeren in knowhow en in een industrieel weefsel waarin afval voor de een grondstof voor de ander is. Op een moment dat de nood hoog is en China klaarstaat om met scherp te schieten, is het maar de vraag of daar genoeg tijd voor is.