De helm van Mambrino

Een groeiende groep burgers doet naar aanleiding van de coronacrisis ‘zijn eigen onderzoek’ online. Dat gebeurt omdat hun vertrouwen in de politiek, en deels ook in de wetenschap, fundamenteel werd geschaad door slecht of onlogisch bestuur en tegenstrijdige communicatie, zowel Vlaams als federaal. Dat moet ons ernstig verontrusten.

‘Dit, wat voor jou de kom is van een barbier, is voor mij de helm van Mambrino, en weer iets heel anders voor een ander’, zegt Don Quichot tegen zijn rationele sidekick Sancho Panza in Cervantes’ ‘De vernuftige edelman Don Quichot van La Mancha’. In zijn meesterwerk toont de schrijver hoe een eenvoudige edelman de grip op de werkelijkheid compleet verliest en zijn fantasie voor waarheid is gaan aannemen.

Don Quichot vecht tegen monniken die hij aanziet voor boze tovenaars en met windmolens die hij voor betoverde reuzen houdt. Sancho Panza hoopt hem telkens te overtuigen van de feiten, maar slaagt daar niet in omdat de obsessie van de edelman te groot is geworden.

Dat doet me denken aan de impact van sociale media op heel wat burgers en het effect van mis- en desinformatie op onze democratie. Volgens de Nederlandse expert in politieke communicatie Michael Hameleers spreken we van misinformatie als onjuiste informatie verspreid wordt zonder bewust te willen misleiden. Desinformatie daarentegen wordt verspreid om mensen te misleiden. Beide vormen overstelpen de sociale media, ondermijnen het coronabeleid en ondergraven de reguliere media als hofleveranciers van kritische maar onderbouwde informatie.

Alternatieve wereld

Nieuwe uitvindingen scheppen onvermijdelijk ook nieuwe vormen van menselijke ellende. Sociale media moesten de kloof tussen de mensen digitaal verkleinen. Dat lukte aardig toen Facebook nog het speelterrein van generatie X en Y was. Nu heeft uit de diepe krochten van Facebook en andere onlineplatforms een alternatieve wereld vorm gekregen die impact heeft op de werkelijkheid. Een wereld die vaak draait om angstpsychoses, een giftige cocktail van complottheorieën en rauwe haat. Een wereld waar het verschil tussen waarheid en fictie volledig verdampt.

De hoeveelheid desinformatie overtreft vele keren elke poging tot factchecking. Uit onderzoek weten we dat hoewel factcheckers soms effectief zijn, de wens om identitaire partijdige overtuigingen te bevestigen vaak zwaarder doorweegt. Dat betekent dat factcheckers weinig impact hebben op sterke aanhangers van diverse ideeën, ook al zijn die onwaar. Dat dat gevolgen kan hebben voor de samenleving behoeft geen betoog. Getuige de talrijke doodsbedreigingen aan het adres van wetenschappers en beleidsmakers wegens hun (evoluerende) wetenschappelijke analyses en voortschrijdend inzicht. De verharding van de samenleving is tastbaar online en op straat.

Recent onderzoek op vraag van het Europees Parlement wijst erop dat de toename van (online) des- en misinformatie ook een aanzienlijke politieke impact heeft. Sommige onderzoekers beweren zelfs dat we aan de vooravond staan van een postwaarheidtijdperk met een eigen kennisleer en een alternatieve realiteit. Daarin wordt de opwarming van de aarde weggezet als fake news, maken vaccins deel uit van een sinister globaal plan om de overbevolking wereldwijd in te dammen, en bekokstooft Bill Gates allerlei snode plannen. Het is ook een wereld waarin antisemitisme weer integraal deel uitmaakt van de starterskit voor beginners.

Hoe groter het aantal burgers dat uit ontevredenheid met de status quo meegezogen wordt in dit dystopische wonderland, hoe sneller heet vertrouwen in het systeem erodeert. Terechte ontevredenheid van de burger over wispelturig, onlogisch of ineffectief beleid muteert zo in incivieke pyromanie waar desinformatie dient als brandversneller. ‘Tenzij gecorrigeerd door veel goed beleid kan ontgoocheling in het coronabeleid mee de wegbereider zijn voor een ‘perfecte storm’ in 2024: de ruk naar radicalisme, de zwartste aller zondagen’, waarschuwde de Gentse politicoloog Carl Devos onlangs.

‘Hier rust de dapperste van alle dapperen. In zijn sterven bleef hij overwinnaar, door de dwaasheid op de vlucht te jagen en zijn verstand de overwinning te bezorgen’, kerfde Cervantes in zijn roman op de grafsteen van Don Quichot. Het is hoog tijd om de dwaasheid in de Wetstraat op de vlucht te jagen om de collectieve dwaasheid in het kieshokje in 2024, of eerder, te vermijden.