Column Fouad Gandoul | Tell me sweet little lies

‘Tell me lies, tell me sweet little lies’, zong de rockgroep Fleetwood Mac in 1987. Het nummer kon perfect hebben gediend voor de nieuwjaarsreceptie van de PVDA twee weken geleden. Raoul Hedebouw, de partijvoorzitter van de Belgische communisten, veroorzaakte ophef door onterecht te stellen dat Colruyt Group zo goed als geen belastingen heeft betaald op de groepswinst. Een fout die hij achteraf toegaf, maar die hem wel een hele week in de politieke belangstelling plaatste met een boodschap over rechtvaardige fiscaliteit.

De heisa legt een zwakke plek van de democratie bloot, waarvan politici maar al te graag misbruik maken: de doorsnee kiezer kan onmogelijk ideologische propaganda, die vaak uit halve waarheden en soms uit volstrekte leugens bestaat, onderscheiden van feiten. Hoe gretiger het gebruik van halve waarheden en fakenieuws door politici, hoe groter de kans dat populisten en demagogen die de democratie kunnen doen ontsporen doorbreken. Demagogie is de achilleshiel van de democratie. 

Een demagoog streeft ernaar de macht te grijpen door een zo groot mogelijke massa om de tuin te leiden. Daarvoor maakt hij gebruik van retorische technieken die appelleren aan het gezond verstand en de logica van de luisteraar, om vervolgens onwaarheden en valse leuzen als waarachtig te doen aanvaarden. Dat lukt vaker in tijden van crisis en grote maatschappelijke veranderingen die angstgevoelens oproepen, maar dat kan ook het resultaat zijn van een aanslepende erosie van het vertrouwen in het functioneren van de democratie, zoals in ons land. Negatieve sentimenten gaan woekeren en onderdrukken rationele overwegingen ten voordele van een groepsgevoel of een aangepraat onrechtvaardigheidsgevoel.

Demagogie gaat over identiteit, stelt de Amerikaanse experte Patricia Roberts-Miller in ‘Demagoguery and Democracy’. Beleidskeuzes in een complexe realiteit worden steevast gereduceerd tot binaire tegenstellingen: goed versus slecht en wij versus zij. Bij de PVDA is dat rijk versus arm, werknemer versus ondernemer, of een nieuw en divers proletariaat versus een kliek van globalistische kapitalisten. Door die ongenuanceerde tegenstelling in de markt te zetten hoopt de partij electoraal te scoren. Voor de overtuigde partijleden komt de waarheid uit de mond van de partijvoorzitter. De feiten doen er niet meer toe.

Een gelijkaardig verhaal was er vorige zondag op de nieuwjaarsreceptie van het Vlaams Belang, waar de naziterm omvolking nog maar eens naar boven werd gehaald. Ook hier primeert het binaire denken, dat de samenleving reduceert tot een homogene in-groep die bedreigd wordt en die beschermd moet worden tegen de schadelijke invloeden van een horde geïmporteerde vreemde culturen. Het is een groteske vereenvoudiging van een complexe realiteit die een rationeel gesprek over een streng maar rechtvaardig migratiebeleid in de weg staat. Het buit een begrijpelijk sentiment van vervreemding en angst uit voor een exclusief nationalistisch programma dat een onderscheid maakt tussen leden van de samenleving op basis van etnische afkomst, en niet op basis van burgerschap.

In ‘Totalitarisme’ stelt de Joods-Duitse filosofe Hannah Arendt dat ‘het ideale onderwerp van totalitaire heerschappij niet de overtuigde nazi of de overtuigde communist is, maar mensen voor wie het onderscheid tussen feit en fictie en het onderscheid tussen het ware en het valse niet langer bestaan’.

De komende maanden zullen we om de oren worden geslagen met cijfers, statistieken, gezagsargumenten, en referenties naar allerlei internationale organisaties die kandidaat-volksvertegenwoordigers gebruiken en vaak ook misbruiken om zich te onderscheiden en om gezag te geven aan de voorgestelde oplossingen. Al is de leugen nog zo snel, de waarheid achterhaalt haar wel. Behalve als het verkiezingen zijn. Voor een volk dat geen kranten meer leest en een jeugd voor wie de realiteit vooral op sociale media vorm krijgt, ziet het er niet zo goed uit.