Pleidooi voor politieke renovatie

In een onlangs door Itinera gepubliceerd essay worden zeven systemische hervormingen aangedragen die de democratie in dit land grondig dienen te renoveren, waaronder de invoering van een meerderheidskiesstelsel voor de Kamer en de invoering van een functioneel tweekamerstelsel.

Een evenredig kiesstelsel heeft de reputatie het meest democratisch te zijn, omdat het een getrouwe weerspiegeling zou opleveren van de stromingen in de samenleving. In werkelijkheid is het de motor geweest van de partijpolitieke versplintering die zich de voorbije twintig jaar in de meeste West-Europese landen heeft voorgedaan. Een versplintering die steeds meer heeft geleid tot gedwongen coalities, instabiele regeringen en halfslachtige beleidskeuzes. Het publieke ongenoegen daarover voedt dan weer de fragmentatie, omdat kiezers aan 'directional voting' gaan doen. Ze gaan bewust veel radicaler stemmen dan wat hun eigenlijke overtuiging is. Die vaststelling ontkracht dan ook de hypothese dat een evenredig kiesstelsel een getrouwe weerspiegeling van de samenleving oplevert.

Een meerderheidskiesstelsel wordt echter met een scheef oog bekeken. In het Britse 'first past the post'-systeem kan een parlementslid inderdaad verkozen worden zonder een meerderheid te hebben behaald, wat niet erg legitiem is. Het Franse meerderheidsstelsel met twee ronden kent dat nadeel evenwel niet. De burger stemt er in de eerste ronde met zijn hart en in de tweede ronde met zijn verstand, mee in het licht van de landelijke resultaten in de eerste ronde. Zo'n stelsel verhoogt gevoelig de invloed van de kiezers op de bepaling van het bestuur, en is daarom zelfs democratischer in de eigenlijke zin van het woord. Het gaat bovendien de versnippering tegen, met grotere partijen die meer homogene en stabiele regeringen kunnen vormen, wat evenzeer beantwoordt aan de verwachtingen van de bevolking.

Een meerderheidskiesstelsel houdt ook wel een democratisch euvel in, omdat de wetgeving te vaak de uitdrukking dreigt te zijn van de meerderheid van de partijen die op dat moment aan de macht zijn. De brexitsaga is daar een pijnlijke illustratie van. Om dat manco te verhelpen is een nieuwe institutionele 'check and balance' nodig, in de vorm van een functioneel tweekamerstelsel, met een strikte afbakening tussen de bevoegdheden van Kamer en Senaat.

Tweekamerstelsel

De Kamer, verkozen volgens een meerderheidskiesstelsel, oefent exclusief de politieke bevoegdheid uit: de investituur en de controle van de regering, en vooral - wat nu amper nog gebeurt - de bespreking, goedkeuring en controle van de begrotingen. Wetgevend zou de Kamer enkel bevoegd blijven voor het fiscale en het socialezekerheidsrecht, gelet op de beslissende impact daarvan op de overheidsfinanciën.

De Senaat, wél verkozen volgens een evenredig kiesstelsel, krijgt de bevoegdheid toegewezen over al de andere domeinen van de wetgeving, met inbegrip van de Grondwet. De opdracht van de Senaat is om, na decennia van legislatieve inflatie, stapsgewijs tot een conceptueel wettelijk kader te komen dat de burgers weer rechtszekerheid garandeert. Het stroomlijnen van de overdaad aan manke wetgeving moet een maatschappelijke besparing opleveren die de werkingskosten van een tweede kamer ruimschoots overstijgt.

Een dergelijk functioneel tweekamerstelsel is een essentiële vereiste om het parlement te herstellen in de uitoefening van zijn grondwettelijke bevoegdheden. De voorbije decennia is de inbreng van de volksvertegenwoordiging op wetgevend vlak bijna volledig uitgehold, nu ze enkel nog een formele goedkeuring verleent aan wetsontwerpen die vooral door de uitvoerende macht worden geproduceerd.

De echte onderhandelingen over de wetsontwerpen geschieden achter gesloten deuren, tussen de ministeriële kabinetten, door partijgebonden functionarissen. Al zijn die kabinetsleden niet verkozen, toch is hun zeggenschap vele malen groter dan die van onze volksvertegenwoordigers. Door die oligarchische werkwijze is onze wetgeving maar al te vaak het product van een koehandel tussen de regeringspartijen. Dossiers die inhoudelijk  niets met elkaar te maken hebben, worden zonder enige schroom aan elkaar gekoppeld, en wettelijke bepalingen worden zo tegen elkaar uitonderhandeld. Bij dat spel van geven en nemen wegen niet de merites van die bepalingen voor het algemeen belang op de lange termijn het zwaarst door, maar veeleer het electorale partijbelang op de korte termijn.

De omvorming van de Senaat tot een zuiver (grond)wetgevende kamer moet dat democratisch deficit ongedaan maken. Daarbij moeten deugdelijke waarborgen ingebouwd worden die de senatoren in staat stellen hun legislatief werk onafhankelijk te verrichten, zoveel als mogelijk los van enig partijbelang en wars van elke verkiezingskoorts, en dus ook beter beschermd tegen een overdadige mediadruk.

Ons democratisch bestel is aan een grondige modernisering van zijn spelregels toe. Want wat geldt voor elke sociale activiteit, geldt evenzeer voor de politiek. De kwaliteit van de spelregels is bepalend voor de kwaliteit van het beleid. De renovatie van onze democratie door de indijking van de particratie moet onze politici - hoe tegenstrijdig dat hen ook moge lijken - weer effectieve macht verschaffen: macht om een krachtdadig beleid te voeren, om een einde te maken aan het malgoverno, en om weer aansluiting te vinden bij een ontstemde bevolking.

Christophe Convent Visiting Fellow Itinera en secretaris-generaal DPG Media

https://www.itinerainstitute.org/nl/boek/politieke-renovatie/