Intercommunales zijn toe aan fundamentele hervorming

Het water staat Vivaqua aan de lippen. De directeur-generaal van de intercommunale, die onze hoofdstad van water voorziet en er de riolen beheert, trok vorige week aan de alarmbel. De rekening staat astronomisch in het rood en door het gebrek aan budget zijn kapotte riolen, ingezakte wegen en IT-problemen dagelijkse kost in het Brussels Gewest.

Met watervoorziening ligt een cruciale taak op het bord van de intercommunale. Sinds begin jaren 2000 is Vivaqua ook verantwoordelijk voor de sanering van riolen, maar het erfde verouderde infrastructuur. Door de hoge inflatie stijgen de reparatiekosten. Door onder meer de strijd tegen overstromingen breidt het takenpakket uit. Vanuit de Europese Unie komen er met de Blue Deal nog eens strengere vereisten over waterzuiverheid bij.

Een grote verantwoordelijkheid voor een gemeentebedrijf - want dat is Vivaqua. Als intercommunale is het door en voor de gemeenten opgericht. In ideale omstandigheden kunnen steden en gemeenten met intercommunales een mooie dienstverlening aanbieden aan de burgers en tegelijk break-even draaien of zelfs een dividend toevoegen aan hun schatkist. De keerzijde is dat ze hun gemeentelijke financiën moeten aanspreken als hun intercommunales in slechte papieren zitten. In het Vivaqua-verhaal dragen de Brusselse gemeenten als aandeelhouders de eindverantwoordelijkheid.

Maar wat als de gemeentekassen niet langer toelaten bij te springen, zoals bij Vivaqua het geval is? Faillissement is geen optie voor de publiekrechtelijke rechtspersonen die intercommunales zijn. De intercommunale kan proberen haar financiën te herstructureren, te besparen of... externe financiering te zoeken. In het geval van Vivaqua zal het Brussels Hoofdstedelijk Gewest waarschijnlijk (een deel) van de schulden aflossen. Een langetermijnoplossing kunnen we dat niet noemen.

Brusselse ziekte?

Ook in Vlaanderen is de riolering in handen van intergemeentelijke samenwerkingsverbanden, aangevuld door het gewestelijk bedrijf Aquafin, dat de bovengemeentelijke riolering beheert. In Vlaanderen lijken de financiële tekorten nog niet zo groot als in Brussel. De Vlaamse Milieumaatschappij houdt het vanuit haar controlerende rol scherp in de gaten.

Toch nemen sinds 2005 ook bij de Vlaamse rioleringsintercommunales de schulden toe. Als we naar alle Vlaamse intercommunales in alle sectoren samen kijken, zien we dat hun schuld in 2018 aangroeide tot ruim 10 miljard euro, een stijging van meer dan 50 procent tegenover tien jaar eerder. Hun schulden zijn hoger dan die van alle Vlaamse steden en gemeenten samen.

In theorie bestaan juridische mechanismen om financiële controle op intercommunales te houden. Een bedrijfsrevisor controleert de jaarrekeningen en de bank beoordeelt de financiële gezondheid bij het verstrekken van leningen. Gemeenteraadsleden moeten zich buigen over de jaarrekening, het verslag van de raad van bestuur en het verslag van de revisor. In de praktijk is dat een aartsmoeilijke opdracht. Door de financiële complexiteit en techniciteit van de materie moeten we ons afvragen of we nog wel van gemeenteraadsleden kunnen verwachten dat zij dat toezicht uitoefenen. Sterker nog, de vraag rijst welke rol intercommunales moeten (blijven) vervullen.

Achterhaald

Wat kunnen we doen aan problemen zoals die bij Vivaqua? Een van de mogelijkheden is het versterken van het financieel toezicht. De Vlaamse adviesraad SERV heeft de oprichting van een Vlaamse regulator voor alle nutssectoren samen voorgesteld. Zo groepeer je expertise en is een vergelijking tussen sectoren mogelijk. Het feit dat de Brusselse energieregulator sinds 2017 ook verantwoordelijk is voor de watermarkt heeft de problemen met Vivaqua evenwel niet kunnen voorkomen.

Daarnaast kunnen gemeenteraadsleden hun verantwoordelijkheden en controlebevoegdheden, met de nodige steun, beter opnemen. Dat kan alleen slagen als dat gepaard gaat met een versterking van hun statuut.

De malaise bij Vivaqua doet ook stemmen opgaan om de rioleringstaak door te schuiven naar het gewest. Dat lijkt op een bepaald moment onoverkomelijk.

Al meer dan honderd jaar werken steden en gemeenten samen in intercommunales. Sinds hun ontstaan is het economisch overheidsinterventionisme toegenomen, is België geëvolueerd van een unitaire naar een federale staat, en hebben we een europeaniseringsproces en de bijbehorende creatie van een Europese vrije markt meegemaakt. Regelgevers en politici moeten zich dringend bewust worden van de gewijzigde context waarin intercommunales opereren. Wat vroeger wenselijk leek om op gemeentelijk niveau te doen, kan vandaag achterhaald zijn, illustreert Vivaqua op een wrange manier.

Als we willen vermijden dat we halsoverkop aan schadebeperking moeten doen, moeten we structureel en proactief ingrijpen. Niet alleen het takenpakket van de intercommunales is aan revisie toe. Ook juridisch is er werk aan de winkel: de verwijzing naar het federale vennootschapsrecht schrappen, het juridische kader voor filialisering verstrengen en de doorwerking van Europese regelgeving verduidelijken. We moeten de intercommunales fundamenteel herdenken en na de verkiezingen een prioriteit maken van hun modernisering.