Baskische lessen in solidariteit

Door Geert Janssens en Hans Verboven, hoofdeconoom Etion, en professor ethisch en duurzaam ondernemen Universiteit Antwerpen en expert Etion

In het bedrijfsleven worden beslissingen in principe genomen op basis van een marktlogica. Aandeelhouders zetten druk, zodat verlieslatende producten uit de markt worden genomen en slechte divisies worden geherstructureerd. In complexe organisaties met veel divisies en entiteiten is dat een extra uitdaging. Verlieslatende entiteiten teren op solidariteit binnen de groep, proberen zich te verstoppen en de herstructurering voor zich uit te schuiven.

De vergelijking met de nv België dringt zich op. Wanneer een entiteit, in dit geval een regio, kan rekenen op solidariteit vanuit een groter geheel, ontstaat het gevaar van vrijbuitergedrag. Regio’s die overleven bij gratie van financiële transfers vanuit de centrale pot voelen weinig drang zichzelf te herstructureren want ze rekenen op eeuwige solidariteit.

De uitdaging is iedereen verantwoordelijk te maken voor een probleem waarvoor maar een deel van de groep opdraait. Het schoolvoorbeeld bij uitstek is Mondragón, de grootste coöperatieve onderneming van Europa met meer dan 80.000 medewerkers en 100 bedrijfsentiteiten. Die onderneming is voor 100 procent eigendom van medewerkers-vennoten. Democratische besluitvorming moet erover waken dat iedereen naar behoren zijn best doet en niet de kantjes eraf loopt. Levenslange tewerkstellingsgarantie en interne solidariteit ten behoeve van entiteiten in moeilijkheden creëren een reëel risico op vrijbuitergedrag: laat de anderen de kastanjes maar uit het vuur halen, wij delen evengoed in de winst en de groei van de onderneming.

Incentive

Twee werkbezoeken aan Mondragón hebben ons geleerd dat solidariteit een werkwoord is. Solidariteit is een zwak punt, maar ook een kracht als ze met een sterke incentivestructuur wordt omkaderd.

Twee succesfactoren zijn cruciaal. De eerste is transparantie. Of het nu gaat om medewerkers of entiteiten, in Mondragón krijgt niemand de kans zich te verstoppen. Wanneer ieders bijdrage voor iedereen zichtbaar wordt, ontstaat sociale controle. Wie minder goed presteert, wordt automatisch door de groepsdruk aangespoord beter te doen. Omdat tijdens de algemene vergadering in alle openheid wordt aangegeven wie hoeveel geld uit de pot krijgt, ontstaat een vorm van morele verantwoordelijkheid. Niemand gaat graag met de billen bloot.

Een tweede factor is dat men zelf eerst een inspanning doet. Bij Mondragón worden de eerste verliezen gedragen door de medewerkers van de entiteit zelf. Zij moeten hun eindejaarspremie en desnoods hun vakantiegeld inleveren. Volstaat dat niet, dan kan na het opstellen van een gedegen herstructureringsplan het solidariteitsfonds worden aangesproken. Als ze weten dat ze mee op de blaren moeten zitten, bekijken mensen een probleem door een andere bril. Een rechtstreeks betrokken partij ontwikkelt een groter gevoel van verantwoordelijkheid.

De eerste succesfactor valt eenvoudig te vertalen naar een communautaire context. Maak solidariteit open en transparant en communiceer erover naar alle leden van de groep. Dat creëert een collectief bewustzijn en verantwoordelijkheidsgevoel. Politiek België is daarin de voorbije jaren en decennia in gebreke gebleven. Dat Wallonië en Vlaanderen socio-economisch verder uit elkaar zijn gegroeid, werd tijdens de voorbije legislatuur angstvallig verzwegen. In een verder verleden werd te veel door een emotionele bril gekeken.

De toepassing van de tweede factor ligt iets subtieler. Het is geen goed idee om de minder sterke regio te laten inleveren, want dat bedreigt haar groeivooruitzichten nog meer. Denk maar aan wat Zuid-Europa is overkomen tijdens de eurocrisis. Een alternatieve manier van werken bestaat erin dat de zwakkere regio minder vrijheid krijgt in de manier waarop ze haar middelen kan besteden.

Dat is ook wat in Mondragón gebeurt. Dat is een enorm sterke stok achter de deur, want niemand houdt van pottenkijkers. In een communautaire context houdt dit bijvoorbeeld in dat men het geld uit het solidariteitsfonds investeert in projecten die het groeipotentieel of de productiviteit van de regio opdrijven.

Het communautaire was bij de afgelopen verkiezingen geen issue, maar kan bij de regeringsonderhandelingen zomaar op tafel komen. Door de staatshervorming van 2014 krijgt Wallonië vanaf 2025 minder middelen via het zogenaamd compensatiemechanisme. Vlaanderen kan kiezen voor een cynische verrottingsstrategie en niet thuis geven. Het kan ook een scenario op tafel leggen dat solidariteit schoeit op een duurzame leest volgens hoger genoemde principes. Dat zou de collega’s in het zuiden van het land verrassen.