Draait Poetin straks de gaskraan dicht?

Toen Rusland in januari 2009 de kraan naar Oekraïne grotendeels dichtdraaide, kwamen verschillende regio’s in Oost-Europa en de Balkan zonder aardgas te zitten. Fabrieken moesten worden stilgelegd en bij temperaturen tot -25 graden Celsius vielen tienduizenden woningen zonder verwarming. Het betalingsdispuut tussen Rusland en Oekraïne sleepte drie weken aan, terwijl in Tsjechië en Polen mensen in hun huizen stierven van de kou.

Met de troepenmacht die de Russische president Vladimir Poetin nu ontplooit aan de Oekraïense grens neemt ook de vrees toe voor een herhaling van dat scenario. Bij een Russische inval kan de Europese gasbevoorrading rechtstreeks in het gedrang komen omdat het leidingnetwerk door Oekraïne cruciaal is voor de doorvoer van Russisch gas naar Europa.

Als het Westen in een reactie sancties tegen Moskou invoert, kunnen de Russen die counteren door ook de andere gasroutes naar Europa dicht te draaien. Europa is voor net geen 40 procent van zijn gasbevoorrading aangewezen op Rusland en dus beschikt Poetin over een machtig wapen om Europa in het gareel te houden.

Met al torenhoge prijzen, krappe gasvoorraden en een enorme afhankelijkheid van Russisch gas kan hij Europa raken waar het echt pijn doet: in de energiefactuur.

De VS legden de voorbije dagen volop contacten met private leveranciers en landen zoals Qatar om te vragen of zij bij een ontsporend conflict Europa via lng-tankers met gekoeld vloeibaar aardgas uit de nood kunnen helpen. Het antwoord was weinig bevredigend. Zulke noodmaatregelen zullen nooit volstaan om het wegvallen van Rusland op te vangen.

Terugverdieneffect

Rusland heeft zich in een zeer sterke uitgangspositie gemanoeuvreerd. Gazprom, dat het monopolie heeft op de Russische gaspijpexport, profiteerde de jongste maanden al volop van de prijsstijgingen. De gasreus haalde in de eerste negen maanden van vorig jaar een operationele recordwinst van bijna 1.600 miljard roebel (omgerekend 18 miljard euro) en ook de staatskas in Moskou is stevig gespijsd.

Sommigen gaan er zelfs van uit dat een inval in Oekraïne zich op korte termijn via prijsstijgingen vanzelf zou terugverdienen. Het beurshuis Stifel schat dat Rusland maandelijks 4 miljard dollar misloopt als de gasexport naar Europa stilvalt. Maar tegelijk zouden de olieprijzen door de geopolitieke onzekerheid met 20 dollar opveren.

Olie-inkomsten zijn voor Moskou vijf keer belangrijker dan die uit gas. De oliewinsten kunnen de gemiste inkomsten voor de Russische schatkist door het wegvallen van export van gas naar Europa volledig compenseren, verwacht Stifel.

‘Wij kunnen het gas moeilijker missen dan dat Rusland de inkomsten uit gas kan missen’, zegt Thijs Van de Graaf, professor energiepolitiek aan de UGent. ‘Rusland heeft 600 miljard dollar aan buitenlandse reserves kunnen opbouwen. Zelfs al draait het de gaskraan enkele maanden dicht, dan kan het dat verlies aan inkomsten makkelijk opvangen met die buitenlandse reserves. Onze gasvoorraden staan historisch laag voor dit moment van het jaar. Op korte termijn zijn wij veel kwetsbaarder dan de Russen.’

Toch denkt Van de Graaf net als de meeste waarnemers niet dat het de bedoeling is van Rusland om de gaskraan echt helemaal dicht te draaien. ‘Waarom zou het ook?’, vraagt de Nederlandse olie- en gasspecialist Jilles van den Beukel zich af. ‘Door het voorbije jaar de kraan beetje bij beetje dicht te knijpen, heeft Rusland zijn doel eigenlijk al bereikt: Europa in een zo moeilijk mogelijke positie brengen in de winter, op het moment dat Rusland al dan niet Oekraïne gaat binnenvallen.’

Met 250 miljoen kubieke meter gas per dag exporteert Rusland momenteel nog maar de helft van de volumes die het voor corona naar Europa stuurde. Begin dit jaar halveerde de transit via de Oekraïense pijpleidingen plots, terwijl ook de gasstroom door de Yamal-Europe-leiding via Polen naar Duitsland al een tijd nagenoeg stilligt. Nord Stream 1, de leiding die Rusland rechtstreeks met de Duitse markt verbindt, levert wel nog aan haar maximumcapaciteit.

Hoewel de export uit Rusland veel lager ligt dan gewoonlijk, komt Gazprom al zijn verplichtingen na. Europese klanten met termijncontracten krijgen exact de aangekochte volumes.

Het verschil met de vorige jaren is dat Gazprom daarbovenop amper extra gas aanbiedt op de spotmarkt. Het bedrijf voorziet ook niet in extra buffers in de Europese opslagen om op de spotmarkt te kunnen verkopen, iets wat voor Europese afnemers altijd een evidentie leek.

Coby van der Linde, hoofd van het energieonderzoek aan het Clingendael-instituut in Den Haag, gaat ervan uit dat Gazprom er alles aan zal doen om de bestaande contractuele verplichtingen te blijven nakomen.

‘De onderneming wil de reputatie van betrouwbare leverancier in Europa niet zomaar op het spel zetten’, zegt ze. ‘Gazprom wil vooral eindelijk de gloednieuwe pijpleiding Nord Stream 2 in gebruik kunnen nemen. Voor Gazprom is het belangrijk dat die leiding naar Duitsland na jaren vertragingen en obstakels eindelijk inkomsten begint op te brengen zodat het de leningen ervoor kan afbetalen. Gazprom heeft er geen belang bij om de kraan dicht te draaien, maar het belang van het bedrijf kan botsen met het nationaal belang. Dat onderscheid maken we soms te weinig. Soms denken we dat het alleen om Poetin draait.’

Analisten sloegen aan het rekenen om na te gaan in hoeverre Europa het wegvallen van de Russische import kan opvangen. Het helpt dat de doorvoer via Oekraïne al heel laag staat. Van de ruim 100 miljard kubieke meter jaarlijkse doorvoercapaciteit in Oekraïne heeft Rusland maar 40 miljard geboekt. Slechts een fractie daarvan wordt nu ook daadwerkelijk benut.

‘Als door militair ingrijpen het leidingnetwerk in Oekraïne helemaal zou uitvallen, hoeft dat dus nog niet noodzakelijk tot een vermindering van de Russische gasstromen naar Europa te leiden’, zegt Van den Beukel. ‘De Yamal-Europe-leiding heeft een vergelijkbaar volume van wat nu via Oekraïne gaat. Als Rusland wil, kan het die stroom zo grotendeels omleiden.’

De Europese denktank Bruegel becijferde dat op papier zelfs het volledig wegvallen van alle Russische invoer de komende weken gecompenseerd kan worden. Europa moet dan maximaal gas invoeren via bestaande leidingen uit Noorwegen en Noord-Afrika en via lng-tankers met gekoeld vloeibaar aardgas uit elders in de wereld.

Plotse koudegolf

Maar in de praktijk is die piste niet haalbaar. Noorwegen zit al aan zijn productielimiet, Algerije kan door een conflict met Marokko de Maghreb-Europe-pijpleiding naar Spanje niet gebruiken en het wereldwijde aanbod van lng-productie en tankers botst op zijn limieten. Het is niet omdat Europa voldoende lng-terminals heeft om gas te importeren, dat de nodige hoeveelheden ook beschikbaar zijn op de wereldmarkt.

Daar komt nog bij dat de Europese ondergrondse gasvoorraden in 2021 onvoldoende gevuld raakten. Met een historisch lage vulgraad voor deze tijd van het jaar is de kwetsbaarheid voor Russische demarches extra groot. Bruegel schat dat de Europese gasvoorraden tegen eind maart helemaal leeg raken als Rusland de aanvoer vermindert en er plots nog een koudegolf komt.

‘Het grootste gevaar voor Europa is de komst van een echt koude periode na 1 maart’, zegt Van den Beukel. ‘De gasreserves staan dan het laagst met minder druk in de ondergrondse opslagen waardoor je de laatste hoeveelheden gas er ook minder snel uit kan halen.’

Moniek de Jong, die aan de UGent onderzoek doet naar gasbevoorrading, verwacht dat de weergoden mee zullen bepalen of Moskou zijn drukkingsmiddel op volle kracht kan inzetten.

‘Het lijkt eerder een milde winter te worden, waardoor Poetin de schaarste in Europa niet zo goed zal kunnen uitspelen als hij misschien gehoopt had. Binnen twee maanden is de winter afgelopen. Tenzij het ondertussen nog heel koud wordt, lijkt het momentum voor Poetin te zullen sluiten. Als het weer blijft zoals nu, denk ik dat we het wel redden tot het voorjaar. De situatie wordt dan minder urgent, al is de volgende vraag of tijdens de zomer de voorraden weer gevuld raken. Anders duikt hetzelfde probleem volgende winter opnieuw op.’

Afschakelplan

Ondertussen is niet veel nodig om de ongerustheid op de Europese gasmarkten weer aan te wakkeren. ‘Als de Russische gaskraan echt dicht gaat, zullen de gasopslagen in Europa snel leeglopen en zullen de prijzen extreem stijgen’, verwacht Van den Beukel.

‘Er ontstaat dan een wereldwijde financiële strijd om lng, met zeer duur gas dat naar hier zal komen. Leveringszekerheid wordt dan een vraag van wie het langst kan blijven betalen. De eerste afvallers zullen waarschijnlijk Oost-Europese en Balkanlanden zijn, met mogelijk tekorten en black-outs in de armere regio’s. De West-Europese landen, zoals België, Duitsland en Nederland, zullen het zich financieel langer kunnen veroorloven om mee te concurreren met Azië, maar ze betalen daarvoor dan wel de hoofdprijs.’

Als de Russische aanvoer stilvalt, verwacht de denktank Bruegel dat behalve extra lng-import ook op grote schaal de Europese gasvraag zal moeten worden ingeperkt. Een deel van die vraaguitval ontstaat vanzelf bij hoge prijzen. De voorbije maanden legden al verschillende grote fabrieken in Europa hun productie stil omdat ze uit de markt geprijsd werden. De Belgische industrie verbruikte in 2021 5 procent minder aardgas, maar ook in andere landen kwamen er productieverminderingen.

Ondertussen vindt ook een verschuiving plaats waarbij zowel in Europa als in China gascentrales worden stilgelegd. Die worden vervangen door stroomproductie met vervuilendere kolencentrales. Die verschuiving kan de druk op de gasmarkt weer iets verlichten.

Als echt tekorten dreigen, zullen landen pijnlijke maatregelen nemen om het gasverbruik in te perken, te beginnen met de gedwongen afschakeling van bedrijven. De Nederlandse regering begon deze week met gesprekken met de grootindustrie om de afspraken over afschakelplannen aan te scherpen. Ook in België liggen dergelijke noodscenario’s klaar.

Oliecrisis

De vraag is of Rusland er baat bij heeft om het zover te laten komen en de energiecrisis in Europa nog verder aan te wakkeren. ‘Rusland kan daar financieel misschien één winter een groot voordeel uithalen, maar op de lange termijn moet het opletten’, zegt Van den Beukel.

‘Van 2015 tot 2020 lag de macht en het prijszettend vermogen, bij de ruime gasmarkten, vooral bij de afnemers in Europa. Nu, bij de krappe markten die misschien nog tot 2025 zullen duren, ligt meer macht bij Rusland. Het moet wel opletten dat het die macht niet al te veel gebruikt. Dan gaat het op de lange termijn te veel vraag naar gas vernietigen en schiet het zichzelf in de voet.’

Van de Graaf ziet een duidelijke parallel met de eerste oliecrisis van 1973. ‘Het Westen is toen wakker geschud en is overgestapt op alternatieve energiebronnen zoals kernenergie en steenkool’, zegt de UGent-professor.

‘Nadien hebben de olieproducerende OPEC-landen nooit meer hun marktaandeel gehaald van voordien. Rusland zal erover waken dat scenario te vermijden. Als door een agressie van Rusland de transit door Oekraïne verstoord raakt, dan zullen de langetermijngevolgen en de reputatieschade voor Gazprom enorm zijn. Het riskeert marktaandeel te verliezen doordat Europa dan extra gaat inzetten op andere kanalen zoals lng en nieuwe pijpverbindingen naar pakweg gasvelden in het oosten van de Middellandse Zee.’

De onbetrouwbaarheid van Rusland kan in Europa de komende jaren ook de beweging weg van gas in een stroomversnelling brengen. ‘De hoge gasprijzen moedigen aan om nog sneller werk te maken van isolatie van gebouwen en de switch van gasboilers naar elektrische warmtepompen’, zegt Van de Graaf.

‘Voor het huidig economisch model in Rusland is dat een existentiële bedreiging. Het is tegelijk een krachtig energiewapen waarmee Europa kan counteren. De beste remedie voor Europa om de geopolitieke afhankelijkheid te verminderen, is de vraag naar gas structureel te verminderen en te vervangen door lokale energiebronnen.’

Die dreiging van een krimpende Europese gasvraag is ook een van de redenen waarom Rusland zich nadrukkelijker tot China richt. Via de pijpleiding Power of Siberia zijn sinds 2019 enkele gasvelden in Centraal- en Oost-Siberië verbonden met de Chinese afzetmarkt. Er circuleren plannen om een tweede leiding door te trekken tot aan de gasvelden die nu nog exclusief naar Europa exporteren. Het zou Rusland meer opties geven om Europa en China tegen elkaar uit te spelen.

‘Maar ook China zal op zijn hoede zijn om niet te afhankelijk te worden van Russisch gas’, zegt Van de Graaf. ‘Als Poetin de gaskraan naar Europa dichtdraait, zal dat ook in Peking alarmbellen doen afgaan.’

Perspectief

Volgens Van der Linde onderschat Europa de impact die de boodschap van de Green Deal en de klimaatambities hebben in Moskou. ‘Vroeger was Europa de stabiele afzetmarkt voor Rusland, maar als de Russen verwachten dat dat niet zo blijft, verandert hun strategie voor de Europese markt misschien’, zegt ze. ‘Zelfs als je meent dat er in de toekomst geen plaats meer is voor gas, moet je het gesprek aangaan met Rusland om aan te geven welke rol het kan spelen in de energietransitie.’

Ondanks de ambitie om de CO₂-uitstoot naar netto nul te brengen tegen 2050 heeft Europa nog een hele tijd gas nodig, in eerste instantie zelfs wat meer om pakweg kolen te vervangen, waarschuwt Van der Linde.

‘Maar als we ondertussen continu verkondigen dat we van het gas af willen, biedt dat Rusland geen perspectief dat uitnodigt om de nodige investeringen te doen. Onderschat niet dat Rusland die investeringen ook zelf nodig heeft om de grote eigen binnenlandse markt met gas te bevoorraden. Beide partijen hebben er dus belang bij om het gesprek daarover te voeren. De jongste jaren is dat veel te weinig gebeurd.’

Korte contracten

Verschillende waarnemers oordelen dat Europa een aantal strategische fouten heeft gemaakt. Landen als Nederland en Duitsland laten de vrije markt spelen en leggen geen verplichtingen op om de gasvoorraden tegen het begin van de winter aan te vullen.

‘De komende jaren moet dat beter bekeken worden’, zegt Van der Linde. ‘Gazprom had grote capaciteit gereserveerd in de EU-opslagen, maar heeft die in 2021 niet gevuld. Het heeft ons een hak gezet door ons te laten zien hoe ons systeem niet werkt. We zijn er te gemakkelijk van uitgegaan dat Rusland altijd de voorraden zou blijven vullen voor spotverkoop, maar ditmaal heeft het met zijn onverkocht gas de Europese opslagen niet gevuld. Je kan dat de Russen ook moeilijk kwalijk nemen. Al het gas dat we gekocht hebben, is aangekomen en komt nog iedere dag aan. Gazprom heeft zijn contracten nageleefd.’

Europa maakte zich de voorbije decennia ook kwetsbaar door af te stappen van het model met langetermijncontracten van soms wel 20 jaar. Om de vrije markt aan te wakkeren, moedigde de EU de spotverkoop van gas en het gebruik van kortlopende contracten aan, waarvan de prijs meebeweegt met de schommelingen op de kortetermijnmarkt.

‘We hebben veelvuldig gewaarschuwd dat het Europese systeem goed werkte in een overvloedige markt, zoals die van de jongste jaren, maar we in een krappe markt in moeilijkheden zouden komen’, zegt Van der Linde. ‘Als de prijzen plots stijgen, zit je met een probleem. Bevoorradingszekerheid is dan niet alleen een kwestie van volume, je moet het gas ook nog kunnen betalen. Europa is er te naïef van uitgegaan dat er altijd van alle kanten een overvloed van gas zou blijven komen.’

Winst kwijtgespeeld

Het Internationaal Energieagentschap becijferde dat Europa de voorbije tien jaar 70 miljard dollar winst haalde door goedkoop gas op de spotmarkten te kopen. ‘Die winst spelen we nu in één winter weer kwijt door de extreem hoge prijzen die we nu op de kortetermijnmarkt betalen’, zegt Van den Beukel. ‘Voor ongeveer 80 procent van de contracten in Europa schommelt de prijs mee met de kortetermijngasmarkt. In Azië zijn partijen veel meer ingedekt met langetermijncontracten die vaak olie- geïndexeerd zijn.’

De afhankelijkheid van de kortetermijncontracten dreigt Europa nu zuur op te breken. Zelfs als Rusland de komende weken niet letterlijk de gaskraan dichtdraait, lijken we vertrokken voor nog jaren van krapte en hoge gasprijzen. ‘We gaan de winter eindigen met voorraden die veel lager zijn dan normaal, waardoor het moeilijk zal zijn ze deze zomer voldoende aan te vullen’, zegt Van de Graaf. ‘De kans is groot dat we volgende winter opnieuw zeer hoge prijzen zullen hebben. Dat is een cyclus die zich kan bestendigen winter na winter.’

‘Behalve symptoombestrijding kan Europa dus ook beter strategisch nadenken om de ziekte van importafhankelijkheid bij de wortels aan te pakken’, zegt Van de Graaf. ‘Op lange termijn kan Europa veel doen door de gasvraag te verminderen en in te zetten op eigen energieproductie. Maar op korte termijn deze winter zijn onze handen op onze rug gebonden en beschikt Poetin over de sterkste kaarten.’