Waarom water het nieuwe stikstof kan worden

Naast de nieuwe beroepsprocedures tegen de vergunning voor de nieuwe ethaankraker Project One in Antwerpen krijgt de chemiereus Ineos nog een ander hoofdpijndossier op zijn bord. Voor de Raad van Vergunningsbetwistingen werd dinsdag een zaak gepleit die Bond Beter Leefmilieu (BBL) en Natuurpunt aanspanden tegen de milieuvergunning van Ineos Aromatics in Geel. Op die site wordt vooral grondstof voor polyester geproduceerd. 

Volgens de milieuorganisaties laat de vergunning de komende jaren vervuilende en problematische kobaltlozingen in de Grote Nete toe. BBL en Natuurpunt spreken over hoeveelheden die duizend keer de normen overschrijden, waardoor nog tot zeker 2027 te veel kobalt in het rivierwater terecht zou komen. Volgens hen had Ineos Aromatics daar nooit een vergunning voor mogen krijgen. Ineos zelf betwist die lezing. Het zegt dat het aan de lozingsnormen voldoet en dat het ook aan de toekomstige vereisten zal beantwoorden.

De zaak, waar binnen een paar weken uitspraak over wordt verwacht, wordt vanuit verschillende hoeken met argusogen bekeken, omdat ze een grote precedentwaarde kan hebben. De bestaande milieuvergunning kan worden vernietigd omdat Vlaanderen niet aan de Europese waterverplichtingen en -voorschriften voldoet. Dat roept herinneringen op aan het befaamde stikstofarrest uit 2021. Het kelderen van de vergunde uitbreiding van een kippenstal in Kortessem werd uiteindelijk de kiem voor de nog altijd smeulende stikstofcrisis. 

Het ultieme doemscenario is dat met de strijd om de Vlaamse waterkwaliteit een nieuwe juridische splijtzwam en dreigende vergunningenstop opduiken. Onder meer milieujuriste Isabelle Larmuseau wees er al meermaals op dat ook voor water ‘het bad’ vol zit en waarschuwt expliciet voor een nieuwe crisissituatie. Ook de radicale milieu-vzw Dryade, die zich de voorbije maanden als de schrik van boeren en ondernemers ontpopte, is erg benieuwd naar de uitspraak. ‘Een vernietigend arrest kan een aardverschuiving teweegbrengen’, oppert huisjurist Elias Van Marcke.

Alles of niets

De kwaliteit van de rivieren, kanalen, meren en beken bengelt al jaren als een zwaard van Damocles boven de Vlaamse overheid. De Europese Kaderrichtlijn Water, in 2000 aangenomen en intussen omgezet in Vlaamse wetgeving, bepaalt dat de waterlopen en het grondwater overal in een 'goede ecologische en chemische toestand’ moeten verkeren. De uiterste deadline ligt in 2027. 

Het alles-of-nietsprincipe dat daarbij wordt gehanteerd, maakt de opdracht er niet makkelijker op. De kwaliteit van het water wordt bepaald door de slechtste parameter. Met andere woorden: scoort een rivier of vijver op één indicator onvoldoende, dan is het verdict onverbiddelijk slecht. Zelfs als alle andere parameters goed ogen. 

Het Europees Hof van Justitie schiep bovendien in een reeks arresten meer duidelijkheid over hoe de richtlijn moet worden geïnterpreteerd. Volgens het Hof mag de waterkwaliteit niet verder achteruitgaan, ook niet tijdelijk. Dat verslechteringsverbod is nu al van kracht, en speelt dus ook in de Ineos-zaak. 

De Europese doelstellingen bezorgen de Vlaamse regering hoofdbrekens, want 24 jaar na hun introductie is de Vlaamse waterkwaliteit nog altijd ondermaats. Volgens de huidige regels en op basis van de jongste meetronde tussen 2018 en 2021 krijgt maar één van de 195 waterlopen in Vlaanderen de score ‘goed'. Dat blijkt uit cijfers van de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM), verantwoordelijk voor de kwaliteitsmonitoring van het water. Iets meer dan een derde van de beoordeelde waterlopen scoort 'matig', de meerderheid krijgt het label 'ontoereikend' of 'slecht' opgekleefd.

De voorbije jaren is wel vooruitgang geboekt, zeker voor de levensvatbaarheid van planten, insecten en kleine organismen in het water. Waar in 2012 nog meer de helft van de Vlaamse waterlopen globaal donkerrood kleurde (zie grafiek), is dat in de jongste meetronde nog minder dan een kwart. 

Vervuiling verbetert amper

Ondanks de stappen vooruit lijdt het geen twijfel dat de toestand van het Vlaamse oppervlaktewater nooit tijdig op elk aspect de Europese lat haalt, waardoor Vlaanderen vanaf 2027 hoge Europese boetes riskeert. ‘De snelheid waarmee de verbetering zich voltrekt, is ruim onvoldoende om alle waterlichamen tegen 2027 in een goede toestand te brengen’, stelt de VMM zelf onomwonden. 

De cijfers mogen dan wel beter zijn dan 15 jaar geleden, de goede evolutie van de eerste jaren zet niet langer door en is helemaal afgevlakt. Specifiek in landbouwgebied is de waterkwaliteit, opeenvolgende mestactieplannen ten spijt, de jongste jaren zelfs wat achteruitgegaan.

Bovendien worden nog altijd hoge concentraties van tal van pesticiden, gevaarlijke stoffen en zware metalen aangetroffen, zowel in het water zelf als in vissen en andere organismen. Al te vaak komen de gemeten hoeveelheden boven internationale normen uit. De grootschalige pfas-vervuiling (zie inzet) is er een van, maar evengoed gaat het om dioxines, kwik, zink en kobalt. 

De vraag is dan ook of de deadline van 2027 realistisch is en of de Europese regels niet te streng zijn, getuige ook de moeilijkheden in een pak andere lidstaten om aan de doelen te voldoen. Volgens de Vlaamse regering proberen verschillende landen verder uitstel te verkrijgen. Een recente resolutie in de Nederlandse Tweede Kamer stelt zelfs de doelstellingen van de richtlijn ter discussie. 

‘De kaderrichtlijn Water is heel strikt en je kan je de vraag stellen of de disproportionele kosten nog in verhouding staan met de baten’, zegt ook Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA). ‘We moeten het debat voeren over de haalbaarheid en zeker over het one-out-all-outprincipe.’ Tegelijk erkent Demir de mogelijke implicaties voor de vergunningverlening. ‘In mijn ogen lijken de arresten van de Raad rond water geen vergunningenstop. Wel is het zaak om nauwkeurig te motiveren hoe een vergunning voldoet aan elk element uit de richtlijn en het verbod op achteruitgang.’

De kans dat de Europese waterrichtlijn nog fundamenteel wordt aangepast, is sowieso klein. Een evaluatie door de Europese Commissie in 2019 leidde tot de conclusie dat de wetgeving ‘fit for purpose’ is. ‘Lidstaten zetten dus het best alles op alles om toch zo ver mogelijk te geraken’, zegt Cathy Suykens, expert waterrecht aan de Universiteit van Utrecht en de KU Leuven. ‘Door met Europa in dialoog te blijven gaan over hun inspanningen en vooruitgang kunnen ze proberen boetes te vermijden.’ 

Die boetes dreigen stevig op te lopen. Nederlandse berekeningen spreken over tientallen miljoenen euro's aan straffen en dwangsommen per jaar. Voor Vlaanderen is nog geen concrete inschatting van eventuele boetes gemaakt.

Gedeelde verantwoordelijkheid

Een van de voornaamste moeilijkheden in Vlaanderen is dat de vervuiling uit verschillende hoeken komt. Denk aan de landbouw via bemesting en de industrie in de vorm van lozingen van afvalwater. Maar ook de gezinnen wegen op de waterkwaliteit. Nog altijd is meer dan 10 procent van de woningen in Vlaanderen niet aangesloten op het rioleringsnetwerk. Daarnaast is er de vervuiling die uit de buurlanden of uit Wallonië onze waterlopen binnenstroomt en komen er stoffen via de lucht in het water terecht. 

‘Als we succesvol willen zijn, moeten we beseffen dat dit een gedeelde verantwoordelijkheid is, die in de volledige breedte van de maatschappij moet worden aangepakt’, zegt Suykens. ‘In de ruimtelijke ordening, de landbouw én de industrie moet worden nagedacht over maatregelen die doorwerken in het water. Ook de volgende Vlaamse regering moet water als een cruciaal element meenemen in haar beleid. Dit lijkt misschien een deprimerende problematiek, omdat de uitdagingen zo groot en allesomvattend zijn. Maar we moeten erdoor.’

Ook de milieu- en natuurorganisaties zijn die mening toegedaan: de Vlaamse waterkwaliteit moet ernstiger worden genomen en veel centraler staan in het beleid. Zij zien in de Ineos-waterzaak een mogelijke eerste steentje van een vergunningsdomino. 

‘Het is natuurlijk afwachten hoe de Raad voor Vergunningsbetwistingen oordeelt, maar het gaat hier echt om een fundamenteel vraagstuk over lozingen, parallel aan de initiële stikstofdiscussie’, zegt Tycho Van Hauwaert van BBL. ‘Als de zaak wordt gewonnen, is dat natuurlijk een bijzonder precedent. In de eerste plaats hopen wij dat het arrest een hefboom wordt om de waterkwaliteit, en daarmee de gezondheid, bovenaan op de politieke agenda te zetten.’  

Volgens BBL lijken de regels nu misschien te streng, maar weten de overheid en de Vlaamse regering al 25 jaar dat het beter moet. 'In 2000 is beslist dat de kwaliteit van het water tegen 2015 oké moest zijn. We zijn nu 2024 en er wordt al naar 2033 gekeken. Er was rechtszekerheid, er was een horizon, maar we hebben collectief gefaald omdat we andere prioriteiten hadden.'