Patentenban: ‘Europa moet niet wachten op VS’

Nog voor we een eerste vraag kunnen stellen, steekt doctor in de wetenschappen Els Torreele van wal. Hoe blij ze is met de aandacht voor patenten en monopolies. Dat mag niet verbazen. In verschillende functies en als experte in tropische ziektes en biotechnologie ijvert Torreele al jaren voor universele toegang tot essentiële geneesmiddelen.

Dat doet ze onder andere samen met de econome Mariana Mazzucato, waarmee ze aan de kar trekt van the People’s Vaccine Alliance. Als wereldautoriteit in de biotechnologie had Torreele ongetwijfeld carrière kunnen maken bij big pharma. Ze opteerde voor de strijd voor universele gezondheidszorg en de toegang tot essentiële geneesmiddelen voor iedereen.

‘Twintig jaar geleden hadden we net hetzelfde debat met hiv- en aidsgeneesmiddelen. Ook toen stonden patentmonopolies van farmaceutische bedrijven in de weg. Maar de kwestie was toen onbespreekbaar voor westerse landen.’

Wat is er veranderd?

Els Torreele: ‘Eigenbelang. Iedereen beseft dat we pas veilig zijn als we het virus overal ter wereld onder controle krijgen. Een gevaarlijkere variant springt de grens over en we zijn terug bij af. Zo blijven de maatschappelijke en economische kosten aan- slepen. We hebben dus simpelweg meer vaccins nodig, die breder verdeeld worden.’

Maar moeten de patenten op de schop? De farmaceutische industrie zegt dat ze de productiecapaciteit kan opkrikken.

Torreele: ‘Dat zeiden ze vorig jaar ook. We kunnen alleen maar vaststellen dat ze die beloftes niet nakwamen. De honderden miljoenen extra dosissen die nu nodig zijn, zijn er niet. 80 procent van de meer dan een miljard doses die tot nog toe werden toegediend, ging naar een tiental landen, terwijl andere landen zelfs hun gezondheidspersoneel niet kunnen inenten.’

Volgens critici is het tijdelijk opheffen van patentbescherming geen oplossing. Isabel Leroux-Roels zei in De Tijd dat ‘zelfs als je de formule online zou publiceren er niemand op korter termijn in zou slagen te produceren’. Het zou een te complex proces zijn.

Torreele: ‘Er staan producenten klaar, bijvoorbeeld in Canada, Bangladesh, Colombia of India. Maar ze krijgen het recht niet te beginnen. En natuurlijk is het complex. Maar een jaar geleden produceerde niemand mRNA-vaccins. Als Moderna, Pfizer en co. erin slaagden, kunnen anderen dat ook. Het is erg paternalistisch om te denken van niet.’

‘Wat wel klopt, is dat het geen oplossing op heel korte termijn is. Als morgen de patenten aan de kant worden geschoven, zullen er overmorgen niet ineens voldoende vaccins zijn. Wel over zes of twaalf maanden. Ondertussen kunnen de bestaande doses wel veel beter verdeeld worden.’

Een jaar? Zijn we dan niet te laat?

Torreele: ‘Nee. We zullen de volgende jaren nog veel meer vaccins nodig hebben, ofwel om opnieuw te vaccineren, ofwel tegen de nieuwe varianten. Mogelijk al vanaf begin 2022, terwijl velen tegen dan hun eerste dosis nog niet gezien zullen hebben. Daarom moeten we nu de oplossingen voor morgen creëren, en landen die vandaag uit de boot vallen toelaten zelf vaccins te maken. Als we dat niet doen, zitten we volgend jaar met hetzelfde probleem als vandaag. Je kan het toch niet maken dat een handvol bedrijven de gezondheid van de rest van de wereld controleert?’

Patenten zijn noodzakelijk voor de financiering van onderzoeks- en ontwikkelingskosten en innovatie. Ze open- breken, zet dat op de helling, zeggen critici. Waarom dat risico nemen?

Torreele: ‘Dat argument gaat niet op voor de covidvaccins. De grote farmaceutische bedrijven hebben een formidabele krachttoer geleverd, in grote mate gebaseerd op voorafgaandelijk onderzoek aan universiteiten en publieke onderzoeksinstellingen. Maar dat ze enorme investeringen deden en risico’s namen, is onwaar. Ze hebben miljarden overheidssubsidies gekregen voor onderzoek en ontwikkeling. De Amerikaanse Operation Warp Speed en de Europese Unie injecteerden miljarden dollars en euro’s. Daarboven kwamen nog eens gegarandeerde aankoopakkoorden.’

Waarom staat big pharma op de rem?

Torreele: ‘Dat lijkt me duidelijk. Winst voor de aandeelhouders. Een blik op de prognoses zegt genoeg. De Amerikaanse farmareus Pfizer verwacht in 2021 26 miljard dollar van de verkoop van covidvaccins. Dat is alleen nog maar 2021. En vergeet niet dat we zijn vertrokken voor wellicht een jaarlijkse of toch zeker regelmatige booster. Dat is een enorm marktvooruitzicht en monopolies laten toe dit maxi- maal te exploiteren. Zonder patenten zouden ze nog altijd winst maken, maar allicht veel minder.’

Ook farmaland België is geen fan van het openbreken van de patenten. De liberalen vrezen een gevaarlijk precedent. Begrijpt u die reactie?

Torreele: ‘Dat zijn de talking points van politici die naar de big pharma hebben geluisterd. We moeten de zaak nuanceren. Waar gaat het hier precies over? Over een nooit geziene pandemie waar alle medische technologieën moeten worden aan- gewend om ons er zo snel mogelijk uit te krijgen. Een van de manieren is om tijdelijk de patenten op te heffen en vaccinproductie toe te laten in andere landen. We spreken niet over alle mogelijk monopolies en alle mogelijke patenten.’

‘Hoewel ik de vrees van sommige politici snap, kan dit geen excuus zijn om te zeggen: we gaan nu mensen laten doodgaan en de maatschappij en de economie on hold zetten omdat we schrik hebben op de tenen te trappen van de farmasector. Dat is niet aanvaardbaar. De beleidsmakers staan voor een keuze: de belangen van de big pharma of de volksgezondheid.’

Is het tijdelijk opheffen van patenten de enige oplossing? Het kabinet van premier Alexander De Croo (Open VLD) zegt dat het ‘veel meer is dan alleen de octrooidiscussie’.

Torreele: ‘Uiteraard is het veel meer, maar wat stelt hij dan voor?’

Donaties aan armere landen misschien?

Torreele: ‘Hoe gaat hij dat doen? België kijkt zelf reikhalzend uit naar vaccins. Maar zelfs als we er genoeg hebben, volstaat liefdadigheid niet. Doneren is goed als er geen structurele oplossing is. Maar die is er wel. Dit is een kwestie van fundamentele rechtvaardigheid. In plaats van donaties moet je maken dat landen zelf vaccins kunnen maken.’

U klaagt ook een fundamenteler probleem aan waar de privatisering van de grote farmabedrijven is doorgeschoten.

Torreele: ‘Absoluut. Al verwijt ik dat de bedrijven niet. Het is de plicht van een CEO om te maken dat de marktwaarde van het bedrijf de hoogte in gaat. Het is hun raison d’être. Maar het is de rol van de overheid om het toeleveren van essentiële gezondheidstechnologieën te sturen in het belang van de volksgezondheid. Nu geven over- heden een pak geld zonder enige condities. We spreken niet over auto’s of computers, het gaat over mensenlevens via gezondheidstechnologieën.’

Hoe moet het dan wel?

Torreele: ‘Het is allemaal een kwestie van de balans tussen economische belangen en de volksgezondheid. Tot wat dient medische innovatie als de meeste mensen er geen toegang tot hebben wegens schaars of te duur? We hebben een beleid nodig dat in functie staat van de gezondheid, om iedereen maximaal te laten genieten van de innovatie. Dat kan door meer samen te werken tussen de publieke en de privésector, en technologieën te delen.’

Sinds oktober ligt bij de Wereldhandels- organisatie in Genève een voorstel van India en Zuid-Afrika op tafel voor een tijdelijke opheffing van patenten. Vooral westerse landen staan op de rem. Toch bewegen de Verenigde Staten. Hoe groot schat u de kans dat het voorstel erdoor komt?’

Torreele: ‘De druk op president Joe Biden was groot om iets te doen, zeker omdat ze miljarden geïnvesteerd hebben. De VS moeten iets doen. Bijvoorbeeld bij toekomstige aankopen de farma-industrie verplichten samen te werken met bedrijven uit andere landen. Maar Europa is er ook nog. We moet niet wachten op de Verenigde Staten. Dat zou me als Europeaan tegen de borst stoten. Zeker omdat we universele basisgezondheid zo hoog in het vaandel dragen.’

Als de patenten op de schop gaan, bestaat dan de kans dat grote farmabedrijven ons tijdens de volgende pandemie de rug toe keren?

Torreele: ‘Vergeet niet dat de technolo- gieën die aan de basis liggen van de covidvaccins uit de koker van BioNTech, Oxford University, Moderna/NIH en Curevac komen. Universiteiten en biotechbedrijven brengen innovatie. De bottleneck ligt niet bij de innovatie, wel bij de productiecapaciteit, waarin de big pharma sterk staat. En ze houdt daar krampachtig aan vast.’