Facebook-klokkenluidster Frances Haugen: ‘Het tijdperk van ‘just trust us’ is voorbij’

Frances Haugen staat nog voor het fornuis als ze zich bij het Teams-gesprek voegt. Boven het gepruttel van de pan met roerei en spinazie is haar stem amper te horen. ‘Geef me nog enkele minuten’, zegt ze, voor ze plots weer weg is. Als ze niet veel later opnieuw verschijnt, zit ze perfect gekadreerd en met extra belichting voor de camera van haar computer, haar dampende bord voor zich. Het is tien uur ’s ochtends in San Juan, de hoofdstad van Puerto Rico, waar de klokkenluidster die de vuile was van Facebook buiten hing al even woont. Ze drinkt ijskoffie en guavesap bij haar ontbijt, terwijl ik het op mijn iets minder exotische locatie bij een laatste koffie en een appel houdt, al zes uur verder gevorderd in de dag.

De 37-jarige Amerikaanse werd wereldberoemd, toen ze eind september 2021 in de spotlights trad als de ex-werkneemster van Facebook (nu Meta) die in een goed georkestreerde campagne gigabytes aan interne rapporten deelde met de media en de autoriteiten. De conclusie van die duizenden pagina’s: het bedrijf boven Facebook, Instagram en WhatsApp is goed op de hoogte van de reële problemen op zijn platformen - zoals het gebrek aan controle op haatpraat buiten Engelstalige landen - maar dekt ze toe. De perceptie die overblijft, is dat het grootste socialemediabedrijf winst boven mensen plaatst.

Sindsdien is Haugen een gezicht van de beweging die strijdt tegen de almacht van big tech en voor eerlijker en veiliger sociale media. Ze voert geen kruistocht tegen sociale media, benadrukt ze, maar tegen wat ze geworden zijn. Om te blijven groeien moest Facebook mensen langer op het platform houden. Er kwamen complexe algoritmes die mensen inhoud voorschotelen die het meeste engagement oplevert, en dat voedde negativiteit. ‘Facebook was ooit een platform voor vrienden en familie. We kregen inhoud te zien waarvoor we zelf hadden gekozen, van mensen die we kennen en van groepen en pagina’s die we bewust volgden. Maar het is afgegleden naar iets totaal anders.’

Voor haar komt het altijd neer op de vraag: willen we dat computers onze aandacht ergens op richten, of willen we dat mensen dat doen? ‘Als we voor computers kiezen, zullen de ingebouwde vooroordelen in de algoritmen de extreemste uitspraken het grootste bereik geven. We moeten sociale media ontwerpen rond de patronen van menselijke communicatie. We kunnen software hebben die helpt ons te verbinden maar die niet probeert ons zo lang mogelijk bezig te houden, door ons slechte inhoud te voeden.’

Een betere versie is dus mogelijk, zegt Haugen. Er is zelfs veel laaghangend fruit. Zo stelt ze voor mensen, en vooral jongeren, te helpen hun Instagram-gebruik in te perken door het platform te vertragen vanaf een ingesteld tijdstip, en gebruikers zo aan te moedigen vroeger te gaan slapen, zodat ze niet ’s nachts liggen te ‘doomscrollen’. ‘Er is een publieke gezondheidscrisis aan de gang bij kinderen. Ik sprak onlangs op mijn oude middelbare school, en de directeur legde me uit wat zijn grootste probleem is: een Instagram-account met video’s van vechtende kinderen. Hij krijgt Meta niet overtuigd die pagina weg te halen. Idem met accounts waarop anonieme geruchten worden gepost. Meer nog: Instagram leidt kinderen naar die accounts, want het algoritme beveelt ze aan. Het zou al een goed begin zijn als een bedrijf als Meta toont dat het de waardigheid van gebruikers respecteert. Dat het zegt: ik erken u als een persoon, niet als een product om advertenties mee te verkopen.’

Kort nadat Haugen naar buiten was getreden, vervelde Facebook tot Meta en opende het bedrijf van Mark Zuckerberg een marketingsalvo rond zijn toekomst-visie over de metaverse. Haugen is sceptisch. ‘Meta heeft het nu al moeilijk zijn eenduidige platformen veilig te houden. Wat dan met een combinatie van honderden, duizenden apps die de metaverse moeten vormen? Toen Meta eind vorig jaar zijn virtuele wereld Horizon openstelde, was er meteen een incident waarbij een vrouw werd bepoteld. Al na enkele dagen moesten ze veiligheidsbarrières inbouwen. Dan vraag je je af: had niemand hieraan gedacht, zaten er geen vrouwen bij het ontwikkelingsteam?’

‘Laten we niet vergeten dat de metaverse een term is uit ‘Snowcrash’, een sciencefictionroman van Neal Stephenson. Daar is het beeld somber. Mensen voelen zich zo miserabel dat ze zich terugtrekken in een virtuele wereld. Toch is de metaverse volgens Meta 20 miljard dollar waard. Dus we nemen die best ernstig. Mijn vrees is: als we ze als iets onschuldigs zien, beseffen we over tien jaar plots dat een hele generatie van tieners het is afgeleerd om met vrienden in het echte leven rond te hangen. Vrienden leren maken of flirten kan awkward zijn, maar het is een fundamentele ervaring. Gaan ze in de plaats daarvan vervangbare vrienden maken op duizenden kilometers afstand?’

Maar pessimistisch wil Haugen niet zijn. ‘Er is nu een kans om het goed te doen en de metaverse te ontwikkelen voor mensen, op een inclusieve manier. Dan heeft iedereen er baat bij. Als we die intentie niet hebben, zullen we nog altijd software hebben die geoptimaliseerd is voor winst, en niet voor het publieke belang. Om het juist te kunnen doen moeten meer mensen weten hoe de algoritmes werken.’

Daarom is ze zo hoopvol over de weinig sexy getitelde maar ‘historische’ Digital Services Act (DSA). Die wet, waarover de EU eind april een akkoord bereikte en die Haugen mee promootte, verplicht de grote techbedrijven onder meer transparanter te zijn over hun producten en te tonen waarom ze bepaalde inhoud voorrang geven. ‘Tot nu hadden we nooit het recht vragen te stellen en een onafhankelijk antwoord te krijgen. We moesten altijd maar vertrouwen op de info die zij geven, en zij hebben er uiteraard belang bij ons niet de hele waarheid te zeggen. Die tijd van ‘just trust us’ is voorbij.’

Haugens leven is radicaal veranderd sinds ze haar job als productmanager bij Facebook verliet. Sinds ze zich als klokkenluidster uitte, ging ze spreken voor parlementsleden van Washington over Berlijn tot Brussel, en werd ze door Joe Biden genamedropt in zijn State of the Union: ‘Frances Haugen heeft getoond dat we sociale media verantwoordelijk moeten houden voor het nationale experiment dat ze uitvoeren op onze kinderen voor winst.’ Er is ook kritiek op haar gepolijste campagne, waarin ze zich laat bijstaan door pr-firma’s met sterke banden met de Democratische partij.

‘Ach. Het communicatieteam van Facebook probeerde me weg te zetten als een vehikel van de Democraten. Trouwens, mijn communicatieteam kwam pas aan boord twee dagen voor de eerste artikels over de documenten uitkwamen in de pers. En toch is het één grote pr-machine? Wat ik interessant vind: waarom zou iemand van links of van rechts vinden dat transparantie voor platformen slecht is? Ik vind dat nog lang niet genoeg mensen zich druk maken in deze zaken. Als dat wel zo is, zal ik wel zwijgen. Ik doe het niet voor de aandacht. Ik bedoel, ik woon hier in het paradijs, ik zou liever op het strand zitten.’

De voorbije weken haalde een onwaarschijnlijke omwenteling bij Twitter, voor altijd het kleine broertje van haar ex-werkgever, het nieuws. Techondernemer Elon Musk bracht een bod uit op het berichtenplatform van het blauwe vogeltje, dat hij intussen on hold heeft gezet wegens onduidelijkheid over valse accounts.

Haugen geeft de potentieel nieuwe eigenaar verrassend het voordeel van de twijfel. ‘Ik ben voorzichtig optimistisch. Elon is flamboyant en uitgesproken. Maar als je een raket naar Mars wil sturen, moet je moeilijke vragen kunnen stellen, en moeilijke antwoorden kunnen accepteren. Je kan niet succesvol zijn in het lanceren van raketten tenzij je echt bereid bent heel goed naar een probleem te kijken. Mark (Zuckerberg, red.) heeft dat niet.’

Dat Twitter weer privaat wordt, is volgens Haugen een enorme kans. ‘Elon heeft gezegd dat hij transparant wil worden over de algoritmes en bots wil verwijderen. Als publiek bedrijf had Twitter daar nooit belang bij, want minder bots betekent minder gebruikers en dus minder waarde. Facebook zou ook gebaat zijn bij een beursexit. Deze platformen zijn nutsvoorzieningen, ze stutten onze informatieomgeving en onze democratie. Ik maak me wel wat zorgen dat hij zaken als intimidatie en pesterijen, zeker bij vrouwen, niet ernstig genoeg zal nemen.’

Voor Haugen is het vooral belangrijk dat veel meer mensen de machinerie achter sociale media begrijpen en dat er adequate opleidingen in specifieke datawetenschap komen. Daar wil ze zich voor inzetten, onder meer met de oprichting van een organisatie die een opensource gesimuleerd sociaal netwerk bouwt waarop dan volop geëxperimenteerd kan worden. ‘Meer mensen moeten echt begrijpen hoe de algoritmes werken, zodat zij bijvoorbeeld politici kunnen adviseren. Dat vandaag zo weinig mensen begrijpen hoe de algoritmes interageren, is onaanvaardbaar voor een democratie.’

Ze is blij met de impact die ze tot dusver had. ‘Toen ik naar buiten trad, had ik lage verwachtingen. Al wat ik wilde, was met mezelf in het reine komen en niet medeplichtig zijn aan leugens. Ik wil ’s nachts kunnen slapen. Dat is alvast een doel waarin ik honderd procent ben geslaagd.’

‘Daarbuiten is de impact veel groter dan in mijn wildste dromen. Mensen van het hele spectrum zeggen me dat ik er mee voor heb gezorgd dat een wet als de DSA eindelijk wordt doorgevoerd. In de VS is voor het eerst in 25 jaar een wetsvoorstel over monopolievorming door techbedrijven verder geraakt dan een senaatscommissie. Senator Amy Klobuchar zei dat dat mee te danken was aan mijn onthullingen, die een einde hebben gemaakt aan het tijdperk van ‘just trust us’. Dat is een ongelooflijk gevoel.’