Ierland dreigt smokkelnest te worden

‘Wij vertrouwen Londen niet. Het zou niet de eerste keer zijn dat een beloofde doorbraak een maat voor niets blijkt. Laat ons dus de stemming afwachten’, zegt Pat Treanor aan de telefoon vanuit Clones, een Noord-Iers stadje pal op de grens met de Ierse Republiek.

Haalt de brexitdeal van de Britse premier Boris Johnson het wel, dan zal dat voor de meesten in de regio een opluchting zijn, weet de politicus van Sinn Fein, de partij die opkomt voor de katholieke minderheid in Noord-Ierland. ‘De mensen waren vooral bezorgd over de praktische gevolgen van de brexit. Elke vorm van grensbelemmering tussen de twee landen werd hier als een inbreuk in het persoonlijke leven beschouwd, want mensen reizen hier constant heen en weer.’

Nog belangrijker is dat de twee delen van het eiland op dezelfde manier zullen worden behandeld, aldus Treanor. ‘Noord-Ierland behoudt dezelfde regels en btw als de Europese Unie. Dat er geen grens of douane tussen de twee landen komt, is enorm belangrijk voor de vrede.’ Al komt het compromis met een zwaar bevochten administratieve prijs, waarbij de duivels wellicht in de details zitten. Nu al breken consultants en ondernemers in Belfast zich het hoofd over wat de handelsregels in de praktijk betekenen.

Meer nog dan over de praktische beslommeringen is de protestantse meerderheid in Noord-Ierland bezorgd over de relatie met Londen. De krantenkoppen logen er vrijdagmorgen niet om. In de ogen van de unionisten, de voorstanders van de eenheid met het Verenigd Koninkrijk, is de deal ronduit ‘verraad’.

‘Er is natuurlijk opluchting dat er een deal in zicht is. Maar het gevoel is toch dat Noord-Ierland er slechter uitkomt dan in het voorstel van Theresa May’, zegt David Phinnemore, professor Europese politiek aan de Queen’s University van Belfast. ‘Bij May was de wig in regelgeving tussen Londen en Belfast tijdelijk. Nu lijkt het feit dat Noord-Ierland bepaalde Europese regels moet volgen en onder de bevoegdheid van het Europees Hof voor Justitie blijft, redelijk definitief.’

Druk van de ketel

De grote vraag is wat de deal betekent voor de toekomst van het Ierse eiland. De katholieke minderheid in Noord-Ierland is traditioneel voorstander van een hereniging met de geloofsgenoten in het zuiden, terwijl de protestanten daar altijd van gruwden. Maar door de brexitperikelen is de steun bij die laatsten voor een hereniging, en dus een aansluiting bij de EU, de jongste maanden gegroeid.

‘Enerzijds is de druk wat van de ketel omdat er geen harde grens lijkt te komen’, zegt Phinnemore. ‘Anderzijds zie ik de zenuwachtigheid toenemen door het gevoel van de unionisten dat ze nu door Londen in de steek worden gelaten. Noord-Ierland heeft natuurlijk altijd al een aparte status in het VK gehad, met een eigen regering, eigen wetten, eigen bepalingen over landbouw en voeding en zelfs andere bankbiljetten. Maar nu lijken de banden met de rest van het VK toch verder te worden doorgeknipt.’

Bij de katholieken van Sinn Fein hopen ze het momentum voor een mogelijke hereniging dat door de brexit werd gestimuleerd, verder te kunnen uitbuiten. Het ultieme streven van de partij is een hereniging van het eiland, een optie die volgens de Goede Vrijdagakkoorden ook ter stemming aan de Ieren kan worden voorgelegd. ‘Dit zou het begin van het einde van het VK kunnen zijn’, zegt Treanor. ‘Het verbetert ongetwijfeld onze kansen om ons doel te verwezenlijken en één grote Ierse republiek te maken.’

De demografie lijkt een mogelijke hereniging van Ierland op termijn gunstig gezind te zijn. De jongste bevolkingstelling in 2011 toont een trendbreuk: voor het eerst zakte het aandeel protestanten onder 50 procent. Het percentage katholieken steeg naar 45 procent. Vandaag is al 51 procent van de schoolgaande kinderen (cijfers uit 2016) katholiek opgevoed, tegenover 37 procent protestant. Alleen bij de 60-plussers waren de protestanten in 2016 met 57 procent nog in de meerderheid. Katholieke gezinnen krijgen meer kinderen, heel wat protestantse NoordIeren die op het Britse vasteland studeren, blijven er plakken.

Als in 2021 de volgende census wordt georganiseerd - dat is, ietwat ironisch, op de honderdste verjaardag van Noord-Ierland - zal het land waarschijnlijk meer katholieken dan protestanten tellen. Academisch onderzoek voorspelt dat de hoofdstad Belfast ‘binnen tien jaar’ een overwegend katholieke bevolking telt.

Wie van hereniging droomt, ziet zijn hoop versterkt door recente peilingen in Noord-Ierland. In september zeiden meer mensen (46%) voor hereniging te zijn dan bij het VK te willen blijven (45%). Een Ierse peiling tijdens de Europese verkiezingen van mei wees uit dat twee derde van de bevraagde Ieren de hereniging met Noord-Ierland wil. Academici waarschuwen om uit die tendensen te verregaande conclusies te trekken, maar de veranderende demografie betekent vooral dat het debat over hoe het Noord-Ierland van de toekomst er uitziet ooit zal losbarsten.

Jeukende littekens

Specialisten waarschuwen dat de nieuwe regeling Ierland tot een groot smokkelnest kan maken. Op een conferentie over de economische gevolgen van de brexit voor Ierland zei Michael Doherty, een consultant over grensmateries die vroeger voor de Ierse douane werkte, dat elk verschil in handelskosten smokkelaars een grote stimulans zal geven.

De Ierse professor economie Martina Lawless gaf een concreet voorbeeld. ‘Als in Noord-Ierland vlees binnenkomt tegen 0 procent, terwijl in de Republiek nog een tarief van 80 procent geldt, staan direct mensen op die een voordeel willen halen uit dat grote verschil.’

Phinnemore ziet ook smokkelroutes in omgekeerde richting ontstaan. ‘Stel: je wil uit Dublin, en dus bij uitbreiding de hele Europese markt, richting het VK exporteren. Dan zal je dat misschien niet rechtstreeks naar de Britse haven Holyhead doen, waar op mogelijke invoerbeperkingen wordt gecontroleerd. Je zou ervoor kunnen kiezen dat illegaal via Noord-Ierland te doen. De Britse regering belooft van daaruit geen controles richting het VK uit te voeren. Dat kan een grote loophole worden. Dit compromis zet aan tot misbruik.’

Het smokkelen van brandstof en sigaretten is al jaren een probleem aan de Ierse grens, en wordt nog altijd gezien als een belangrijke financieringsbron van criminele en terroristische organisaties in de regio. Op de conferentie wees Doherty erop dat strijden tegen de smokkel niet kan zonder op het terrein enige vorm van infrastructuur op te trekken. ‘Je kan de vergelijking maken met grenslanden als Zwitserland of Zweden, maar zij hebben allemaal een of andere grensinfrastructuur’, zei hij in The Irish Times.

Elke infrastructuur die aan een grens of controles doet denken, legt volgens specialisten een bom onder het vredesproces. Na jaren van (para)militair geweld, waarbij in de grensregio duizenden doden vielen, is het wantrouwen voor alles wat op een hek lijkt of een uniform draagt groot. Oude vetes blijven bestaan en de littekens van de slachtoffers jeuken nog. De vlam kan snel in de pan slaan, weten bewoners van de streek.

De redenering gaat als volgt. Als een camera om smokkelaars in de gaten te houden met stenen wordt bekogeld, moet er een hek rond komen. Als dat hek wordt beschadigd, moet een politieagent het bewaken. Als de agent wordt lastiggevallen, moet het leger hem beschermen. Elk uniform werkt als een rode lap op een stier. Zoals een lokale brandstofhandelaar het enkele maanden geleden in De Tijd zei: ‘Als iemand met een uniform die smokkelaars wil tegenhouden, rijden sommigen hem gewoon omver.’

Phinnemore ziet nog een andere bedreiging voor het vredesproces. ‘Slapende loyalistische splintergroepen, die voor de eenmaking met de rest van het VK strijden, kunnen inspelen op het algemene gevoel van boosheid. Protestanten vinden dat Londen Noord-Ierland heeft uitverkocht. Ik sluit niet uit dat ze tot geweld overgaan, bijvoorbeeld tegen de controlepunten die er nu dus tussen het Britse vasteland en Noord-Ierland komen.’