Recensie | De donkere toekomstvisioenen van Ali Smith

Weinig hedendaagse schrijvers zijn zo vaak visionair genoemd als de Schotse Ali Smith (62). In 2016 begon ze aan een ambitieuze reeks romans die naam zou maken als het 'Seizoenskwartet’. In vier jaar verschenen vier boeken. ‘Herfst’, ‘Winter’, ‘Lente’ en ‘Zomer’ vormden een romancyclus die zo dicht mogelijk op de huid van het heden was geschreven, als een kritische reflectie op het leven in de 21ste eeuw. Smith zette zich ermee op de kaart als een van de scherpzinnigste schrijvers van het moment.

In haar nieuwe roman gaat ze nog een stapje verder. Ze steekt de actualiteit voorbij en neemt ons mee naar de nabije toekomst. Die ziet er niet bijster fraai uit. Smith schetst het grauwe, troosteloze beeld van een Verenigd Koninkrijk dat wordt geregeerd door een totalitair regime. Mensen worden er gereduceerd tot hun persoonlijke online data. Als het internet je niet kent, besta je niet. En als je niet bestaat, mag de overheid je zonder plichtplegingen laten verdwijnen.

Ze volgt Bri en Rose, twee kinderen die aan hun lot zijn overgelaten. Op de eerste pagina moeten ze afscheid nemen van hun moeder die als huisslaaf in een luxehotel werkt. Niet veel later gaat de man die voor hen zou moeten zorgen ervandoor met hun paspoorten in zijn binnenzak. Vanaf dan beginnen ze aan een zwerftocht door een wereld waarin ongeveer elke vierkante meter wordt gemonitord door camera’s, waar ‘onverifieerbaren’ worden gedeporteerd en elke vorm van verzet gewelddadig wordt gesmoord.

Het is een plek waar het woord samenleving zijn betekenis is verloren, simpelweg omdat er geen sprake meer is van samenleven. De achterdocht is zo hard aangewakkerd dat mensen bij elkaar uit de buurt blijven en geïsoleerd zijn geraakt. Smith verdiept zich in het hoe en waarom van een ontmenselijkte maatschappij en legt lijntjes naar andere dystopische romans, zoals ‘1984’ van George Orwell en ‘Brave New World’ van Aldous Huxley.

Er gloort pas een beetje hoop als de kinderen een paard van het slachthuis redden en er tussen hen en het dier een vriendschap ontstaat. Ze noemen hem Gliff, wat volgens het woordenboek een woord is dat alles kan betekenen en tegelijk niets. Het paard galoppeert door het boek als een metafoor voor de zorg die we geven aan elkaar, ook aan wie anders is dan wijzelf. Pas door voor elkaar te zorgen kunnen mensen samenleven en hun menselijkheid bewaren.

Nodeloos meanderend

Smith is het meest op dreef als ze van leer trekt tegen het afstompende effect van moderne technologie en de massale verslaving aan smartphones. ‘Een apparaat dat bedoeld is om alles doorheen te zien, alsof je alles in je vingers hebt en je het allemaal in één hand kunt vasthouden. Daardoor zou je jezelf vast heel belangrijk gaan voelen. Waar je je voortdurend mee bezighoudt, zou zo belangrijk voor je zijn dat het geen zin zou hebben nog naar iets anders te kijken.’

Haar plot heeft ze minder strak in de hand dan gewoonlijk. Het tempo slabakt, omdat het moeite kost om die naargeestige toekomst in beeld te brengen. Dat leidt tot een nodeloos meanderend boek waarin de spanning vooral wordt opgewekt door de beklemmende atmosfeer en veel minder door de ontwikkeling van het verhaal. Veel heeft dat verhaal trouwens niet om het lijf. Smith wil vooral een waarschuwende vinger opsteken en verliest daarbij de kunst van het vertellen uit het oog.

Nog veel moeilijker te verteren is de vertelstem van de 13-jarige Bri, die een vervelende hang naar pseudodiepzinnige levenswijsheden heeft. ‘Was een paard meer verloren in de wereld vanwege geen woorden, of was het paard meer gevonden - of zelfs gegrond - in de wereld vanwege geen woorden?’

Hij is afwisselend te gevat en te naïef, waardoor je je al snel begint te ergeren aan je gids door dit sombere toekomstvisioen. Nadat ze met haar eerdere romans de successen aaneen heeft geregen, lost Smith dit keer de verwachtingen niet in. In ‘Gliff’ had de politiek best subtieler gemogen, en de plot meer gepolijst.

'Gliff' is uitgegeven bij Prometheus, telt 288 pagina's en kost 22,99 euro.