Marcel Raymaekers, circulair architect avant la lettre

Toen in de jaren zestig in Vlaanderen een gebouw werd gesloopt, was Marcel Raymaekers graag van de partij. De in Vlaams-Brabant geboren ontwerper redde op bouwwerven honderden unieke materialen van de schroothoop. De afgedankte spullen - van barokke boogstructuren over stalen zuilen tot marmertegels - gaf hij een tweede leven in zijn bouwwerken.

Nu zou Raymaekers met zijn aanpak een pluim voor duurzaamheid krijgen. Maar in de vorige eeuw werd hij als een bizar buitenbeentje beschouwd, zegt Sofie De Caigny, directeur van het Vlaams Architectuurinstituut in deSingel in Antwerpen. Daar opende dinsdag een expo rond Raymaekers, in het kader van het Festival van de Architectuur. ‘Na de Tweede Wereldoorlog werd veel erfgoed gesloopt, door leegstand en verloedering in de stad. Ondertussen kwam het modernisme op, waarin de functionaliteit primeert op de vorm. Raymaekers staat daar met zijn barokke, unieke ontwerpen lijnrecht tegenover.’

‘Hij verzet zich uitdrukkelijk tegen de opkomende modernistische architectuur’, zegt Lionel Devlieger, professor architectuur aan de Universiteit Gent en medeoprichter van het architectencollectief Rotor, dat de expo cureert. Via een ruimer onderzoek naar hergebruik in architectuur stootte Rotor op het intrigerende werk van Raymaekers. ‘Hij wil niets weten van industrieel geproduceerde materialen. Voor hem vertrekt alles van de liefde voor decoratieve maar ook degelijke elementen, met een verhaal en geschiedenis. Dat resulteert in  gebouwen die volledig op maat van een individu zijn gemaakt. Hij is een collagekunstenaar, die alle bouwelementen zo samenvoegt dat de binnen- en buitenarchitectuur in harmonie zijn.’

Vieren met Hugo Claus

Potentiële klanten kwamen op bezoek in Raymaekers’ woonst Queen of the South in Genk, die dienst deed als stockageplaats voor zijn decoratieve objecten. ‘Hij stelde er met voorwerpen uit zijn stock bouwpakketten op maat samen’, zegt Devlieger. ‘Een klant moest niet betalen voor het ontwerp. Zijn winst kwam puur uit de verkoop van de unieke stukken en het bouwmateriaal, vergelijkbaar met hoe een assembleur werkt.’ 

Het eclectische Queen of the South is tegelijk het beste visitekaartje voor Raymaekers' oeuvre: het gebouw is volledig opgetrokken uit hergebruikte materialen. De dakstructuur is samengesteld uit eiken balken van een Antwerps fort en de gevel werd opgetrokken uit neogotische portieken van een kerk uit Spa. Het bord waarop ‘Queen of the South’ prijkt, plukte hij van een stoomboot uit 1931.

Behalve een handelszaak was het pand ook een café, restaurant en dancing, waar het kruim van de culturele wereld langskwam. Devlieger: ‘Hugo Claus vierde er zijn vijftigste verjaardag. Er kwamen wereldvermaarde jazzmuzikanten spelen, onder wie Toots Thielemans en Johny Griffin. En de chef van zijn restaurant had een Michelinster. Zo wekte hij de interesse van een vermogend avant-gardepubliek.’

Tijdens zijn carrière tussen eind 1960 en 2015 ontwierp Raymaekers een honderdtal gebouwen met recuperatiemateriaal. Het merendeel zijn privéwoningen in en rond Limburg. Maar hij ontwierp ook hotels, restaurants en feestzalen in de rest van Vlaanderen, Nederland en Duitsland. 

Esthetiek boven techniek

Als het aan Raymaekers lag, die dit jaar negentig werd, zou hij nog altijd werken. Maar de fiscus besliste er anders over. In 2015 moest Queen of the South definitief de boeken sluiten. Het bedrijf ging failliet door torenhoge boetes na herhaaldelijke beschuldigingen van belastingontduiking. 

Het typeert de rebel in Raymaekers, die niet alleen met zijn tegendraadse ontwerpen tegen schenen schopte. In de jaren vijftig begon hij met een studie technisch tekenen aan de architectuurschool Sint-Lukas in Brussel, maar maakte die nooit af. Als niet-gediplomeerde ontwerper was hij altijd afhankelijk van de goedkeuring van andere architecten om zijn plannen te mogen uitvoeren. Raymaekers had een hekel aan de strenge normen en restricties die de sector oplegde. Voor hem primeerde improvisatie op rigiditeit, en esthetiek op bouwtechnische details. Het impressionante dak van Queen of the South lekte, bijvoorbeeld.

Omgekeerd rekenden architecten hem niet tot een van hen, omdat hij zonder diploma niet officieel tot de Orde van Architecten behoorde. ‘In de architectuurwereld wordt hij nog onderschat. Maar in de vastgoedsector duikt zijn naam wel op, in positieve zin’, zegt Devlieger. In maart stond een klein kasteeltje (427m2) van Raymaekers in Hasselt voor net geen 3 miljoen euro te koop.

De expo die Devlieger met zijn collega’s cureert, presenteert enkele materialen uit Raymaekers' stock, naast foto’s en documentatie over zijn bouwstijl en -methode. Het is een voorproefje van een boek dat Rotor en de Universiteit Gent in november rond de ontwerper uitbrengen, als sluitstuk van een langlopend onderzoek. Wie Raymaekers’ ontwerpen in 3D wil ervaren, kan op 10 september een bezoek brengen aan Queen of the South. Dat opent op de Dag van de Architectuur uitzonderlijk de deuren voor het publiek.

‘Marcel Raymaekers’ van Rotor, UGent en het Vlaams Architectuurinstituut loopt tot 17 maart in deSingel in Antwerpen. desingel.be