Hoe gevaarlijk is woke?

‘Cancel culture zet de academische vrijheid onder druk’, waarschuwde Luc Sels, de rector van ’s lands grootste universiteit, bij het startschot van het academiejaar. Sels voelt zich ‘ongemakkelijk bij de activistische, militante kant die woke heeft gekregen’. ‘Je bent woke of je bent een toonbeeld van blanke zwakheid of kolonialistische rationaliteit’, klonk het.

Sels’ openingscollege volgde amper een week na het relletje tussen Gert Verhulst en Anuna De Wever. Op Twitter noemde De Wever de Studio 100-baas een ‘oude witte heteroman’ na kritiek van Verhulst op de klimaatjongeren. ‘Woke waanzin’, stormde het op Twitter: alsof gender, huidskleur en leeftijd bepalen of iemand zich nog mag uitspreken, of niet.

Net voor die Twitter-steekvlam, het brandje over staatssecretaris voor Gendergelijkheid Sarah Schlitz (Ecolo). Zij oogstte bakken kritiek voor haar deelname aan een exclusief vrouwenevent. Theo Francken (N-VA) vroeg zich af ‘wat deze extreemlinkse woke activiste in deze regering doet’.

‘Mensen met een baarmoeder’

‘Officieel is ‘woke’ een uit de VS overgewaaide term, die vooral populair werd na de dood van George Floyd door raciaal politiegeweld. Het wijst op een ‘wakkere’ of ‘alerte’ houding. Wie woke is, is ‘wakker’ voor al wat fout loopt in de samenleving en strijdt tegen alle vormen van discriminatie, racisme en genderongelijkheid. Taal is daarin een belangrijk aspect. Taal kan beledigend zijn en stereotypen levend houden.

Internationaal speelt de kwestie al langer, en heviger. In de Verenigde Staten, de bakermat van het woke-debat, gaan de discussies over ‘blank’ en ‘wit’, en of ‘black’ met een hoofdletter moet. The New York Times schrijft ‘zwart’ met een hoofdletter, ‘wit’ niet. ‘Zwart’ omdat het mensen en culturen van Afrikaanse oorsprong betreft, ‘wit’ met kleine letter omdat het - aldus de redactie - minder verwijst naar gedeelde cultuur en geschiedenis.

Bij onze noorderburen zag de Nederlandse Marieke Lucas Rijneveld eind februari af van de vertaling van het inauguratiegedicht van de Amerikaanse dichteres Amanda Gorman. Dat deed ze na kritiek dat de uitgever niet gekozen had voor een gekleurde vertaler - zij zou zich als ‘witte’ Nederlandse niet kunnen verplaatsen in de ervaringen van een zwarte collega.

Enkele dagen geleden was het ook hommeles in het Verenigd Koninkrijk. Het Labour-parlementslid Rosie Duffield lag zwaar onder vuur wegens haar uitspraak dat ‘alleen vrouwen een baarmoeder hebben’. Nadat haar werd verweten ‘transfoob’ te zijn moest de voorzitter van Labour tussenbeide komen. ‘Het is niet juist te zeggen dat alleen vrouwen een baarmoeder hebben’, klonk het.

Staan we aan de vooravond van een nieuwe woordenstrijd en nieuwe regels over wie überhaupt het woord mag nemen? Staat er een nieuwe generatie op die mensen die ‘verkeerde’ uitspraken doen, wil ‘cancelen’? En wordt het benadrukken van verschillen een manier om een punt te maken?

Imaginair

Volgens Tracy Bibo-Tansia leiden die vragen af van de essentie: de strijd tegen ongelijkheid. ‘Tal van activisten zijn erg gefrustreerd door dit woke-gedoe’, zegt Bibo- Tansia, een politicologe die zich specialiseert in dekolonisering en raciale gelijkheid. ‘De zogenaamde woke-beweging is compleet imaginair. Werkelijk niemand noemt zichzelf woke.’ Dat zeggen ook andere activisten. ‘Laten we focussen op de structurele strijd tegen racisme, tegen discriminatie en voor gelijkheid. Meer dan naar het woke-debat, moeten onze aandacht en energie daarnaar gaan’, klinkt het.

Bibo-Tansia en andere activisten zien vooral de felle tegenreacties als het gevaar. ‘De uitwassen van enkelingen worden bewust uitvergroot en op een hoop gegooid.’ Ze zien het als een duidelijke aanval op activisten én op de strijd voor sociale gelijkheid. ‘Giet er een woke saus over en het is een gemakkelijke schietschijf. Woke wordt als een label op ons hoofd geplakt om ons belachelijk te maken.’

‘Wees maar zeker dat Tom Van Grieken en co. in hun vuistje lachen’, zegt ook Lieven De Cauter, filosoof aan de KU Leuven. Na het openingscollege van Sels riep hij de rector op niet blind te zijn voor de (extreem)-rechtse intimidatiecultuur, wat hij een veel groter gevaar noemde dan woke. ‘Rechts stookt en maakt een karikatuur van woke.’

Toch is het te gemakkelijk te beweren dat extreemrechts woke heeft uitgevonden. ‘De uitwassen van woke bestaan wel degelijk’, zegt Van Cauter. ‘Rijneveld die haar vertaalopdracht teruggeeft, de vervoersmaatschappij MIVB die de term ‘zwartrijden’ afvoert, de schrijfster JK Rowling die publiekelijk aan de schandpaal wordt genageld wegens uitspraken over sekse en transgenders. Dat gebeurt wel.’

De slinger slaat inderdaad soms door. In de zomer van 2020 meenden enkele stemmen dat de familie van de verongelukte Mehdi en Adil - beiden van Noord-Afrikaanse origine - het woord niet mochten krijgen op Black Lives Matter-betogingen in Brussel. Een van de organisatoren zei toen dat ‘racisme tegenover zwarte Afrikanen niet hetzelfde is als tegenover andere mensen van kleur’.

‘Waar gaat dat naartoe?’, vraagt Hind Fraihi, columniste voor deze krant, zich af. ‘Bruinen versus zwarten? Mannen versus vrouwen? Heteromannen versus homomannen? Door verschillen te benadrukken krijgen we een piramide van verdrukten waar ook bij de verdrukten eentje bovenaan staat.’

Toxisch

Ook Fouad Gandoul, opiniemaker en schrijver, ziet het debat toxisch worden. ‘Iemand cancelen omdat die wit of minder zwart is, is waanzin. Het is je reinste kaakslagactivisme. En hypergevaarlijk. Want een systeem waar iemand wordt afgerekend op biologische markers kennen we al: fascisme.’

Bibo-Tansia en andere activisten geven toe dat er uitwassen zijn. ‘Maar dat zijn enkelingen. Natuurlijk is dit geen olympisch spel over wie het meeste lijdt. En uiteraard mogen witte mensen zeggen en schrijven wat ze willen. Ik geloof niet in een cancel culture. Wel moeten we mensen verantwoordelijk houden voor hun uitspraken en durven te benoemen dat het monopolie vaak in handen van witte mannen ligt.’

Maar opgeklopt of niet, niemand kan ontkennen dat er een wezenlijke discussie is over wie een plek mag innemen in de publieke ruimte en welke uitspraken aanvaardbaar zijn.

Eind december 2019 protesteerden studenten tegen de komst van Jeff Hoeyberghs naar de Universiteit Gent. ‘Seksistisch en compleet onaanvaardbaar’, zeiden de demonstranten. Hoewel de universiteit zich van het evenement distantieerde, zag ze geen enkele reden om de lezing die werd georganiseerd door een erkende studentenvereniging tegen te houden.

Of herinner u 2018, toen studenten aan de VUB Theo Francken, toenmalig staatssecretaris voor Asiel en Migratie, de toegang ontzegden. Rector Caroline Pauwels stond er toen op dat de lezing kon doorgaan. ‘De universiteiten moeten hun rol als vrijplaats vrijwaren’, zei ze.

Verder terug, in 2012, werd een debat met Caroline Fourest aan de ULB, georganiseerd door een onderzoekster van de universiteit, verstoord. De controversiële Franse essayiste werd door aanwezigen in de zaal beschuldigd van islamofobie omdat ze kritisch is voor het oprukkende islamisme. Het debat kon niet doorgaan omdat het te bont werd. De ULB zelf was ‘ontsteld en geschandaliseerd’ door ‘een aanval op de vrijheid van meningsuiting’.

Machthebbers

Cancel culture is zo oud als de straat. En ze wordt door iedereen gebruikt. ‘Ook door machthebbers’, zegt Van Cauter. ‘Denk aan het ontslag van Barbara Van Dyck bij de KU Leuven, Rachida Lamrabet bij Unia, Dyab Abou Jahjah als columnist bij De Standaard, Youssef Kobo als CD&V-kabinetsmedewerker. De waslijst is lang. Laat ons vooral protesteren, demonstreren en het oneens zijn. Maar met uitzondering van directe oproepen tot geweld en discriminatie mag je niemand verhinderen te spreken door hem of haar te cancelen.’

‘We moeten alert blijven’, zegt Gandoul. ‘Momenteel bevinden de excessen zich in klein-linkse kringen. Maar ze zijn er wel en hebben soms impact. Een zuiveringscultus van het publieke debat mogen we nooit aanvaarden. Dat is de grens. Iets waarover we als liberale democratie altijd moeten waken.’