Russisch netwerk leidt naar Poetins verborgen fortuin

Het netwerk van bedrijven en organisaties dat de mailadressen gebruikt, gaat schuil achter een paleis, villa’s, wijngaarden, luxejachten, privéjets en rijkgevulde bankrekeningen. Dat onthult De Tijd samen met buitenlandse media.

De Russische oppositieleider Aleksej Navalny deed vorig jaar in een bijna twee uren durende film uit de doeken hoe de Russische president Vladimir Poetin beschikt over het duurste paleis ter wereld, gelegen op een klif aan de Zwarte Zee. Op YouTube werd de film al meer dan 124 miljoen keer bekeken. Het paleis, bekend als het Versailles aan de Zwarte Zee, telt bijna 18.000 m² woonoppervlakte, met een eigen casino, theater en bar met danspaal. Het is omgeven door 69 hectare grond, waarop een hockeybaan, een kerk en een amfitheater liggen. Het Kremlin ontkende de beschuldigingen van Navalny.

Zulke eigendommen via documenten rechtstreeks linken aan Poetin is schier onmogelijk. Vrienden van de Russische president springen telkens in de bres om te zeggen dat zij de echte eigenaars zijn. Poetins vroegere judopartner, de Russische miljardair Arkadi Rotenberg, verklaarde dat hij de eigenaar is van het paleis aan de Zwarte Zee. De aanpalende wijngaarden, meer dan 200 hectare groot, zijn officieel in handen van twee andere vertrouwelingen, de oligarch Gennady Timchenko en de zoon van een van Poetins jeugdvrienden.

Daardoor lijken de eigendommen verschillende eigenaars te hebben. Maar het paleis en de wijngaarden errond hebben toch één ding gemeen. Ze zijn in handen van bedrijven die allemaal dezelfde e-maildomeinnaam gebruiken: LLCInvest.ru.

Bijna alle eigendommen die onafhankelijke journalisten en media aan Poetin hebben toegedicht, blijken die maildomeinnaam te gebruiken. Het LLCInvest.ru-netwerk leidt naar het verborgen vermogen van Poetin en zijn entourage, blijkt uit een journalistiek onderzoek van het collectief OCCRP en de Russische nieuwssite Meduza, waarover De Tijd en buitenlandse media publiceren in het kader van onze Russian Asset Tracker-samenwerking (zie inzet).

De 86 bedrijven met LLCInvest.ru-mailadressen die we konden identificeren, bezitten luxueuze landgoederen, zakenvliegtuigen, luxejachten, bedrijven en bankrekeningen, samen goed voor bijna 4,3 miljard euro. Zoals het Igora Ski Resort, niet ver van Sint-Petersburg, waar een van Poetins dochters in 2013 haar huwelijk vierde, en een huis in een chique buurt nabij Moskou dat tot ze scheidden eigendom was van Poetins dochter en haar man.

Nog een voorbeeld is de Villa Sellgren ten noorden van Sint-Petersburg. In 2016 berichtte de onafhankelijke Russische zender Dozhd dat die villa, die figureerde in een Sovjetfilm over Sherlock Holmes, een vakantiebestemming was van Poetin. Officieel behoort de villa toe aan de zoon van een oude vriend van Poetin die in 2015 overleed. De zoon en de directeur van het bedrijf waarmee hij de villa aanhoudt, gebruiken een LLCInvest.ru-mailadres.

Uit gelekte e-mails blijkt dat Ruslands grootste petrochemiebedrijf Sibur grote sommen geld pompte in Villa Sellgren. Sibur ging in 2012 akkoord elk jaar meer dan een miljoen dollar te betalen om de villa te ‘huren’ zonder hem zelf te mogen gebruiken.

Minnares

De bedrijven die het LLCInvest.ru-mailadres gebruiken, staan op naam van handlangers van Poetin, zoals zijn judovriend Rotenberg en zijn vermeende minnares Svetlana Krivonogikh, met wie Poetin een kind zou hebben. Tientallen bedrijven zijn ook verbonden aan Rossiya Bank, rechtstreeks of op naam van bestuurders en aandeelhouders van de bank, zoals de Russische miljardair Yury Kovalchuk, die bekendstaat als ‘de persoonlijke bankier van Poetin’. Rossiya Bank, dat al langer bekendstaat als Poetins bank, is begin maart door de EU uitgesloten van het internationale financiëleverkeersysteem Swift.

Meerdere LLCInvest-bedrijven bezitten luxejachten. Een daarvan is eigendom van Poetins vermeende minnares. Twee andere zijn gespot terwijl ze pendelden tussen woonsten die gelinkt worden aan Poetin. Het gaat om de 14 meter lange jacht Brizo 46 en de Shellest, een 46 meter lange luxejacht met tien slaapkamers, gebouwd in 2015 en meer dan 22 miljoen euro waard.

De Shellest, die al gespot werd nabij het paleis aan de Zwarte Zee, is door het Amerikaanse ministerie van Financiën gelinkt aan Poetin. Officieel is het vaartuig in handen van een non-profitorganisatie, die de ‘heropleving van mariene tradities’ heet. Journalisten hebben eerder al een LLCInvest.ru-mailadres ontdekt op de pagina van de jacht in het Russische maritieme register.

Poetins datsja

Uit ons onderzoek samen met OCCRP en de Russische nieuwssite Meduza blijkt dat het LLCInvest.ru-domein wordt gehost door een IT-bedrijf, Moskomsvyaz, dat nauw verbonden is met Rossiya Bank. Een grote hoeveelheid e-mailmetadata van het IT-bedrijf die bij de onderzoeksjournalisten beland is, legt bloot hoe de bedrijven en de organisaties die LLCInvest.ru-domein gebruiken een verborgen netwerk vormen. Terwijl ze voor de buitenwereld niets met elkaar te maken lijken te hebben, communiceren de bedrijfsleiders, eigenaars en werknemers van de betrokken bedrijven en organisaties achter de schermen geregeld met elkaar.

Dat blijkt het geval bij het bedrijf Volna, eigendom van de zoon van een oude vriend van Poetin, Sergei Rudnov. De medeoprichter van een totaal ander LLCInvest-bedrijf bespreekt de financiële gegevens van Volna met nog een andere persoon die een LLCInvest-adres gebruikt en die nooit publiekelijk aan Volna is gelinkt.

Dat de bedrijven die de LLCInvest-mailadressen gebruiken nauw verweven zijn, blijkt uit nog een ander gegevenslek. Het gaat om e-mails van een bouwbedrijf dat een villa in het noordwesten van Sint-Petersburg bouwde. De villa staat bekend als Poetins datsja (een Russisch woord voor een 'buitenhuisje' op het platteland). Rond het domein bezitten drie LLCInvest-bedrijven percelen. Een vierde LLCInvest-organisatie stuurde de bouwwerken aan. Volgens experts wijst dat op een achterliggende, gezamenlijke managementstructuur.

Vanuit België

Ook vanuit België zijn sporen van het netwerk terug te vinden. Als we via Google eenvoudige opzoekingen doen naar de LLCInvest.ru-extensie, komen we uit bij meerdere Russische websites met bedrijfsdata waarop die maildomeinnaam bij de contactgegevens opduikt. We vinden gemakkelijk een tiental Russische namen terug die zo’n mailadres opgeven. De mailadressen zijn verbonden aan bedrijven met adressen in Sint-Petersburg, die de voorbije jaren zijn opgericht.

Onze buitenlandse collega-journalisten hebben meer dan honderd zulke LLCInvest-mailadressen aangeschreven in de hoop wat meer te weten te komen over het netwerk. Geen enkel mailadres bleek niet te werken, maar op de vragen antwoordde niemand. Ook al bleek via een e-mailtracker dat tientallen mails wel waren geopend.

Telefoontjes naar vier vertegenwoordigers van LLCInvest-bedrijven brachten evenmin soelaas. Er werd opgehangen zonder commentaar. Eén man die geregistreerd staat als directeur van vier bedrijven praatte wel aan de telefoon. Hij bevestigde dat hij de LLCinvest.ru-mailadressen gebruikt ‘sinds hij is ingehuurd’ om te fungeren als directeur van de bedrijven. Wie de bedrijven bezit, weet hij niet, zegt hij. ‘Ik ben een bescheiden werknemer en bemoei me met mijn eigen zaken. Ik teken alleen papieren. Weet je hoe soms daklozen worden geregistreerd als directeur van een bedrijf? Ik ben niet dakloos, maar ik onderteken wel de papieren, zoals zij doen, zonder in detail te treden.’

Mosselen

Naast vastgoed en jachten leiden de LLCInvest-mailadressen ook naar rijkgevulde bankrekeningen, met ruim een half miljard euro op naam van non-profitorganisaties. Die organisaties zijn officieel opgericht om bijvoorbeeld agrarische projecten of ‘de traditie van de Russische luchtvaart’ te helpen ontwikkelen. In werkelijkheid investeren ze amper in die officiële doelen. Hun financiële rekeningen verraden dat ze vooral hun eigen administratie bekostigen. Meerdere organisaties zijn gelinkt aan Poetins vertrouweling Gennady Timchenko, een oligarch die op veel sanctielijsten staat, ook van de EU en de VS.

De meeste LLCInvest-bedrijven zijn privébedrijven, maar ze blijken amper bedrijfsactiviteiten uit te oefenen. Eén bedrijf staat geregistreerd als mosselkwekerij, maar heeft nog geen enkele mossel verkocht. Een uitzondering is Russair, dat een eigen website heeft waarop het luchtvaartdiensten over de hele wereld aanbiedt. Toen een journalist van het collectief OCCRP bij Russair een vlucht wilde boeken, was de vrouw die de telefoon opnam evenwel niet happig wat dan ook te verkopen. Ze vroeg een e-mail te sturen, die nooit beantwoord werd.

Het Russische luchtvaartregister geeft aan dat Russair voor commercieel gebruik maar twee helikopters in beheer heeft. Terwijl het voor eigen gebruik wel vier helikopters en twee Falcon 7X-jets heeft, waarvan een bijna 40 miljoen dollar waard is. De vliegtuigen blijken vooral vluchten te hebben uitgevoerd tussen regio’s waar Poetins vastgoed is gelokaliseerd, zoals het gebied aan de Zwarte Zee. Ze vervoeren vooral een klein kransje van prominenten die bescherming krijgen van de Russische veiligheidsdienst FSB. Ook een andere vermoedelijke minnares van Poetin, de olympische turnkampioene Alina Kabajeva, zou er al mee gevlogen hebben. Het toestelnummer van een van de privéjets werd vroeger al gebruikt voor een andere Falcon-jet, die toebehoorde aan de presidentiële administratie.

10 miljard euro

De LLCInvest-structuur wordt ook gebruikt voor investeringen in reguliere bedrijven. Een LLCInvest-bedrijf met de naam Altituda kreeg in 2019 een aandeel van 51 procent in het gasbedrijf Rusgazdobycha toegestopt. De aandelen zouden zijn doorgeschoven door Rotenberg, die ze tot dan zelf aanhield via schermstructuren in Rusland en Cyprus.

Ook die andere bevriende oligarch, Timchenko, schoof in 2017 en 2018 aandelen in de petrochemiereus Sibur en in de gasreus Novatek door naar twee vermoedelijke LLCInvest-bedrijven. Die aandelenpakketten zouden samen zo’n 10 miljard euro waard zijn. Omdat de twee betrokken bedrijven niet overduidelijk passen in het LLCInvest-netwerk hebben we ze niet meegeteld in het totale vermogen van bijna 4,3 miljard euro dat we aan het LLCInvest-netwerk konden linken.  

De 86 bedrijven die journalisten konden traceren, zijn mogelijk maar een deel van het LLCInvest-universum. ‘Op zijn minst is dit een systeem om sancties te vermijden’, zegt een voormalige medewerker van de Amerikaanse ministerie van Financiën, die werkte voor de dienst die financiële sancties oplegt.

Hij wijst erop dat meerdere betrokken oligarchen en Rossiya Bank op de sanctielijsten van de VS en de EU staan. ‘Het is moeilijk hiervoor een onschuldige verklaring te bedenken. Zeker als je weet dat Rossiya Bank bekendstaat als de plaats waar Poetin en zijn handlangers hun vermogen herbergen.’

Het netwerk lijkt op een geheimzinniger en minder formele versie van wat Sergei Kolesnikov, een Russische zakenman die sinds 2010 in zelfopgelegde ballingschap buiten Rusland leeft, tien jaar geleden in een open brief omschreef als een corruptiesysteem dat hij zelf hielp opzetten. Het systeem dat hij destijds omschreef, kwam erop neer dat oligarchen miljarden samenbrengen in een soort investeringsfonds ten voordele van Poetin. Daarbij zou destijds geld zijn verdwenen dat bedoeld was om medische apparatuur te kopen voor Russische ziekenhuizen. Het geld zou zijn beland bij een bedrijf, Rosinvest, dat een paleis aan de Zwarte Zee moest bouwen voor Poetin.

Na de onthulling door de gevluchte klokkenluider werd Rosinvest opgedoekt. Sindsdien raakte niets meer bekend over hoe Poetin en zijn entourage hun vermogen structureren. Volgens experts zou de LLCInvest-structuur het voordeel bieden minder centraal georganiseerd te zijn en dus minder kwetsbaar zijn voor onthullingen door één klokkenluider.