‘Werkzoekenden bij het nekvel grijpen, dat doet de VDAB amper’

Nooit bleven meer vacatures openstaan dan vandaag. Eind februari meldde de arbeidsbemiddelaar VDAB 78.000 vacatures waaraan hij geen werkzoekende kon linken. Daardoor moeten bedrijven uitbreidingen of vervangingen uitstellen, wat een rem zet op de groei.

Nochtans kan de VDAB putten uit een poel van 180.000 werkzoekenden. Over heel Vlaanderen brengt hij werkzoekenden en werkgevers rechtstreeks in contact of deelt hij hun profiel met aan uitzend- en rekruteringskantoren. Tegelijk volgen 25.000 werkzoekenden een opleiding - van een taal- of sollicatiecursus tot een stiel - ofstages op de werkvloer.

Voor al die taken krijgt de VDAB van de regering een dotatie van 713 miljoen euro. De dienst is na De Lijn het grootste Vlaamse agentschap. Maar presteert hij voor dat geld goed genoeg? Een aantal cijfers laten uitschijnen van wel. In Vlaanderen is de werkzaamheidsgraad hoger en de langdurige werkloosheid lager dan in Brussel en Wallonië. Bovendien is 80 procent van de werkgevers tevreden over het contact met VDAB-medewerkers. Bij de werkzoekenden is dat 88 procent.

Maar de effectieve output is ondermaats. Drie maanden na inschrijving bij de VDAB heeft 53 procent van de werkzoekenden nog geen job. Na een jaar zijn vier op de tien nog altijd werkloos, blijkt uit cijfers van 2021. Zeker in tijden dat werkgevers om arbeidskrachten schreeuwen, is dat te weinig. ‘De mensen die na drie maanden uitstromen, zouden het wellicht ook zonder de hulp van de VDAB hebben gekund. Het is voor de mensen die tussen drie en twaalf maanden werkloos zijn, dat de VDAB het verschil kan maken, maar dat te weinig doet of kan doen’, zegt arbeidseconoom Stijn Baert (UGent). Duurt de werkloosheid langer dan een jaar, dan krimpt de kans dat ze ooit nog aan het werk gaan.

De politiek en de sociale partners beseffen dat een hervorming zich opdringt. De Vlaamse vakbonden en werkgevers sloten vorige week een werkgelegenheidsakkoord, met daarin een hoop maatregelen rond de VDAB. Met minister van Werk Hilde Crevits (CD&V) onderhandelen ze om die om te zetten in praktijk.

Hoe komt het dat de VDAB onvoldoende het verschil maakt? Uit gesprekken die De Tijd met politici, vakbonden, werkgevers, experts en het agentschap voerde, ontstaat een beeld van een organisatie die beter kan en moet, maar ook worstelt met een overdosis aan taken, een veranderende arbeidsmarkt en de staatsstructuur.

De aanpak is te zacht

Aan werkgeverskant zien ze de zachte aanpak als de belangrijkste verklaring voor de ondermaatse prestaties van de VDAB. De arbeidsbemiddelaar wil geen job opdringen die niet bij de werkzoekende past. Wat geen passend werk is, is door federale wetgeving bepaald: niet aansluitend bij zijn opleidingsniveau of eerdere ervaring of moeilijk bereikbaar. De eerste twee criteria bieden marge voor interpretatie.

Het maakt dat werkzoekenden jaren rondjes kunnen draaien in de werkloosheid, stelt Unizo. ‘Als je aantoont dat je brieven naar bedrijven stuurt en af en toe een opleiding volgt, ben je op papier in orde. Wat zien we daardoor? 31.000 mensen die al langer dan vijf jaar werkloos zijn’, zegt Danny Van Asche, de gedelegeerd bestuurder van de zelfstandigenorganisatie.

Samen met Voka vraagt hij meer aanklamping. ‘De VDAB moet zeggen: ‘Hier is een job, ga solliciteren. En als het te hoog gegrepen is, geven we je wel een opleiding’’, zegt Voka-arbeidsexpert Sonja Teughels. ‘Dan leg je actief de koppeling tussen de werkloze en de vacature. Werkzoekenden bij het nekvel nemen, dat doet de VDAB vandaag amper.’

Het moet ook sneller. Nu duurt het soms zes weken tot het eerste fysieke gesprek plaatsvindt. Als ze op eigen houtje een job kunnen vinden, horen de werkzoekenden vier tot zes maanden niets meer van de arbeidsbemiddelaar. De sociale partners vragen dat de VDAB mensen na maximaal twee weken op gesprek vraagt.

Volgens werkgevers treft ook het logge sanctioneringsbeleid schuld. Van de wet mag de VDAB werklozen bestraffen die niet uit eigen beweging een job zoeken. Maar hij doet dat amper. In 2021 verloren acht werkzoekenden om die reden hun werkloosheidsuitkering, van 72 mensen werd in de uitkering geknipt en van 82 werd ze tijdelijk geschorst. ‘In een land waar de uitkeringen onbeperkt zijn in de tijd is een sluitende controle op het actieve sollicitatiegedrag belangrijk’, zegt Teughels. Ook de vakbonden scharen zich in het akkoord achter een ‘correcte en stipte’ sanctionering.

Waar de politiek vroeger koud en warm blies, is zelfs minister Crevits stellig: de VDAB moet werkzoekenden van dichterbij opvolgen. ‘Het doel is niet meer te bestraffen, maar heldere afspraken met werklozen zijn nodig. Bemiddelaars moeten die vervolgens veel strikter opvolgen dan vandaag gebeurt.’

Maar de VDAB vindt sancties niet de prioriteit. ‘Die is mensen aan het werk helpen. En daar boeken we de jongste tijd mooie resultaten’, zegt gedelegeerd bestuurder Wim Adriaens. Zo ligt de uitstroom naar werk hoger dan de voorbije jaren. Adriaens wijst er ook op dat de VDAB in de uitkering van bijna 7.000 mensen knipte, omdat die niet kwamen opdagen op sollicitatiegesprekken of niet ingingen op een aanbod.

Het takenpakket is te groot

De voorbije jaren heeft de VDAB steeds meer taken op zijn bord gekregen. De dienst is al lang niet meer alleen de ‘actor’ die de werkzoekende in contact brengt met de werkgever. Hij moet ook de gegevens verzamelen van alle 4 miljoen Vlamingen op beroepsleeftijd en die aan de slag krijgen. Daarnaast volgt hij de Vlaming die al een job heeft op, om die via opleidingen klaar te stomen voor een carrièreswitch.

Velen wijzen erop dat de regering de kar de voorbije jaren overvol heeft geladen. ‘De kerntaak - de link zijn tussen werkgever en werknemer - bezwijkt onder de veelheid van taken’, zegt Caroline Copers, algemeen secretaris van het Vlaamse ABVV en bestuurder bij de VDAB.

Enkele taken zijn misschien zelfs overbodig. ‘Moet de VDAB wel de loopbaanregisseur zijn van de hoogopgeleide Vlaming die zelfstandig een job kan vinden?’, vraagt Ludo Struyven, arbeidsexpert verbonden aan het onderzoeksinstituut voor Arbeid en Samenleving (HIVA-KU Leuven). ‘De overheid moet bepalen welke doelgroepen prioritair zijn.’

Daarbovenop voerde de politiek in 2019 een besparing door. In deze regeerperiode moeten 422 personeelsleden afvloeien, leren cijfers die Vooruit opvroeg. ‘Hoe kan de VDAB al die taken ooit gebolwerkt krijgen?’, zegt Vooruit-parlementslid Caroline Gennez. Doorn in haar oog is dat het aantal bemiddelaars amper toenam, terwijl de VDAB wel miljoenen uitgeeft aan externe consultants voor zijn IT-systemen. ‘Dat hij moet digitaliseren, staat buiten kijf. Maar bemiddelaars moeten nu de prioriteit zijn.’

Vaststaat dat de organisatie niet gepast omspringt met de bijkomende taakbelasting, zoals bleek uit de audit van het Rekenhof. Het uitbesteden van taken aan privéorganisaties zoals opleidingscentra of sociaal secretariaten is weinig transparant. Voor een derde van de uitgaven had de VDAB geen informatie over de samenwerkingsvormen, terwijl voor de helft van de uitgaven niet duidelijk was met welke middelen ze waren gefinancierd.

Nochtans is uitbesteden cruciaal voor een organisatie die steeds meer moet doen. ‘De audit toonde dat de VDAB maar een derde van zijn activiteiten voor werkzoekenden uitbesteedt. Na ruim 15 jaar van taken uitbesteden vind ik dat erg weinig’, zegt Struyven. ‘Marktspelers hebben veel expertise, zoals interimkantoren, sociaal secretariaten of zelfs loopbaancoaches.’

Bij bedrijven blijft het beeld van een kafkaëske organisatie hangen. Recrewtment is een rekruterings- en uitzendkantoor dat werkzoekenden de VDAB aandraagt, linkt aan vacatures van klanten. ‘Onze recruiters kunnen elke dag maar een gelimiteerd aantal profielen op de VDAB-website bekijken, omdat de dienst argwanend is dat het matchen door computers gebeurt. Waarom? Geen idee. Wij doen dat alleszins niet, maar zitten wel dagelijks aan de limiet. Zo kan je niet werken. We kaarten dat al jaren aan, maar de VDAB neemt een erg starre houding aan’, zegt CEO Andreas Pfeffer.

De moeilijkst activeerbare werklozen blijven over

De economische situatie is een vloek en een zegen voor de VDAB. Dat er zo veel vacatures zijn, is een kans om vooruitgang te boeken richting 80 procent werkzaamheidsgraad. ‘Het positieve aan de economische toestand is dat iedereen die wil werken, kan werken. Terwijl bedrijven vroeger wilden dat sollicitanten alle competenties hadden, nemen ze nu genoegen met enkele competenties en een goede attitude’, zegt Pfeffer.

Maar de groep werkzoekenden is de voorbije maanden tot 180.000 geslonken, terwijl een recordaantal nieuwe vacatures is gemeld. Per vacature blijven twee werklozen over, terwijl dat er vroeger vier tot zes waren. Bovendien blijven de moeilijkst te activeren profielen over. Een vijfde van hen heeft een beperkte kennis van het Nederlands, een vijfde kampt met een arbeidsbeperking, bijna de helft heeft geen diploma secundair onderwijs. Vier op de tien zijn langer dan twee jaar werkloos, wat hun kansen op werk bemoeilijkt.

‘De VDAB is er de voorbije jaren met verve in geslaagd de werkloosheid terug te dringen, maar vooral door laaghangend fruit te plukken. De groepen vandaag vergen meer begeleiding en daar zijn de resultaten te mager’, zegt Open VLD-parlementslid Tom Ongena.

Adriaens wijst op een gedeelde verantwoordelijkheid. ‘Sommige werkgevers verwachten dat wij de witte raaf kunnen aanbieden, maar zij moeten hun personeel veel meer opleiden en begeleiden. Dat vergt bij de bedrijven een cultuurwijziging, die we elke dag moeten uitleggen.’

De staatsstructuur werkt tegen

De VDAB zit verstrikt in de Belgische staatsstructuur. Dat merkt hij als hij ook groepen buiten de arbeidsmarkt wil aanspreken. Zo’n vijfde van de Vlamingen op beroepsleeftijd is inactief: ze zijn langdurig ziek, zitten thuis door een arbeidshandicap of leven van een leefloon. ‘Die mensen zijn sowieso moeilijk in beweging te krijgen. En net daar botst de VDAB op de staatsstructuur. In de eerste plaats zijn andere organisaties bevoegd’, zegt CD&V-parlementslid Robrecht Bothuyne.

Dokters, ziekenfondsen en het RIZIV zijn nodig om de 240.000 langdurig zieken tijdens de ziekte al voor te bereiden op een job. Ook voor de mensen die in de coronacrisis tijdelijk werkloos waren, botst de VDAB op het federale niveau. ‘Zij worden opgevolgd door de RVA. Het enige wat de VDAB kon doen, was brieven sturen met de vraag of ze zich bij hem konden inschrijven. Ook voor het benaderen van SWT’ers (de vroegere bruggepensioneerden, red.) of het bepalen van sanctieregels hangt de VDAB af van het federale niveau’, zegt N-VA-parlementslid Axel Ronse.

Om leefloners te activeren moet de VDAB afspraken maken met lokale besturen en OCMW’s. Het Vlaams Agentschap Inburgering en Integratie bepaalt welke nieuwkomers bij de VDAB terechtkomen. En wil de VDAB Walen en Brusselaars aantrekken, dan is samenwerking met de bemiddelaars Forem en Actiris nodig. ‘Ze doet veel moeite, maar zit midden in de institutionele lasagne. Dat verklaart een deel van de malaise’, zegt Teughels.

Dat neemt niet weg dat een interne hervorming nodig is om de krapte op te lossen, beseffen sociale partners en politiek. Ze willen naar een VDAB die werkzoekenden meteen benadert, strikt controleert en desnoods sanctioneert, zoals gevraagd in het werkgelegenheidsakkoord. En ze willen een organisatie die al haar taken naar behoren uitvoert.

Daarover wacht een pittig kerntakendebat tussen de vakbonden en de werkgevers. De eersten zien een VDAB die alles zelf blijft doen en dus meer mensen en middelen nodig heeft. ‘Het budget is niet gevolgd voor de extra taken, waardoor je met een fameus capaciteitsprobleem zit’, zegt Copers. De werkgevers zien de VDAB meer uitbesteden, ook de kerntaak van het bemiddelen. ‘De rekruterings- en uitzendkantoren zijn vaak sneller en doortastender’, zegt Teughels.

Evident is een hervorming evenmin. Een tanker met 5.000 medewerkers verandert moeilijk van koers. Bij het personeel treedt veranderingsmoeheid op, zeggen experts. Dat blijkt ook uit de cijfers over het ziekteverzuim. In 2021 waren medewerkers 8,5 procent van de dagen afwezig door ziekte, een stuk meer dan bij andere Vlaamse overheidsorganisaties.

‘Ze zitten al in een grote transformatie met de nieuwe situatie op de arbeidsmarkt en de digitalisering in corona, terwijl ze de tekortkomingen van de audit nog moeten wegwerken’, zegt Crevits. Maar Adriaens gelooft erin. ‘Als we tijd, vertrouwen en middelen krijgen om de uitdagingen aan te pakken, wordt de VDAB de motor achter de 80 procent werkzaamheidsgraad.’