'Mentaal weegt deze tweede golf veel zwaarder'

31. Eenendertig. Een drie en een één. Zoveel mensen zag de Gentse dj Jef Eagl de voorbije maanden de moed verliezen en uit het leven stappen in zijn omgeving, postte hij deze week op Instagram. Het schrijnende bericht zette de schijnwerpers op een crisis die onderhuids broeit, overstemd door het dagelijks gevecht tegen het woekerende coronavirus. Mensen hebben het moeilijk. Dat blijkt niet alleen uit anekdotische nieuwsberichten, de beschikbare data vertellen hetzelfde verhaal.

Professor psychologie en experte in angst en stress Elke Van Hoof (VUB) meet sinds vorig jaar de ‘veerkracht’ van de Belgen - een begrip dat onze lichamelijke en mentale capaciteit om met onverwachte omstandigheden om te gaan omvat. ‘Eind 2019 hing dat cijfer rond 30 procent’, vertelt Van Hoof, zwaaiend met een staafdiagram. ‘De voorbije maanden is dat gezakt tot 16,2 procent, bijna een halvering.’

Waaraan ligt dat?

Elke Van Hoof: ‘Voor een stuk aan de nijpende onzekerheid. Mensen zijn het gewend om naar wetenschappers te kijken en feiten aangeleverd te krijgen. Zwart op wit, we zijn er zeker van. Maar in deze crisis is vooral nog veel onzeker, ook voor psychologen. Je ziet discussies in de media, sommige maatregelen worden gepolariseerd, soms wordt het geweer van schouder veranderd. Die onzekerheid weegt op ons, net als de sociale isolatie, de impact van thuiswerk en de overbelasting.’

Welke overbelasting bedoelt u?

Van Hoof: ‘Met de lockdown in maart hebben we een extreme inspanning gevraagd van de bevolking. Daarop volgt idealiter een periode van herstel. Om opnieuw te kunnen pieken moet je je energiebronnen eerst aanvullen. Maar die herstelperiode hebben we nooit gehad. In juni en juli leek het even beter te gaan, maar al snel bleek dat valse hoop. Nu moeten we, zonder te recupereren, onze billen weer samenknijpen en een gelijkaardige inspanning leveren. Topsporters trainen om een paar keer per jaar te kunnen pieken. Dit is als aan een wielrenner vragen om twee keer vlak achtereen de Tour de France te rijden. Dat gaat gewoon niet.’

Is deze periode dan zwaarder dan de lockdown in maart?

Van Hoof: ‘Mentaal weegt deze tweede golf veel zwaarder, ja. Mensen hebben gewoon geen energie meer. In maart kenden we nog een soort wittebroodsweken. Tous ensemble, samen tegen het virus. Maar de adrenaline die aan de basis van dat gevoel ligt, is eindig. Bovendien stond toen de lente voor de deur. De dagen werden langer en het weer werd mooi, we konden naar buiten. Vandaag hebben we uitzicht op korte, koude en donkere dagen. Dat helpt niet.’

‘Een andere factor die vandaag veel meer meespeelt, is financiële onzekerheid. Toen in maart verschillende sectoren op hun gat vielen, werden heel veel mensen opgevangen met steunmaatregelen. Maar nu duidelijk is dat deze crisis veel langer duurt dan we hadden gehoopt, beginnen de discussies over wie we nog kunnen ondersteunen en wie niet. De financiële onzekerheid is enorm. De schaamte en schuld die gepaard gaan met financiële problemen zijn gevoelens die heel moeilijk te dragen zijn.’

Vreest u een lawine?

Van Hoof: ‘We zijn nog niet aan de nieuwe patatjes. Er is zich een tsunami aan het vormen, die nog eerst een periode zal opbouwen voor hij omslaat. We kennen dat stramien van de financiële crisis. En die was dan nog relatief eenvoudig, in die zin dat het alleen een financiële crisis was. Deze situatie is veel complexer.’

‘Dat gezegd zijnde, wil ik onderstrepen dat mensen weerbaarder zijn dan ze soms denken. We hebben in het verleden bewezen dat we een waanzinnig aanpassingsvermogen hebben. Het stormt, de golven beuken op ons schip in en iedereen op de boot wordt stilaan misselijk. Maar we drijven nog. Als aan de nodige voorwaarden kan worden voldaan, slaan we ons hier ook op mentaal vlak doorheen.’

Welke voorwaarden zijn dat?

Van Hoof: ‘In de gezondheidspsychologie weten we dat technieken bestaan om mensen weerbaarder te maken. Die kan je mensen aanreiken en aanleren. Enerzijds gaat het om zelf perspectief creëren, anderzijds om afleiding inbouwen.’

Dat klinkt wel heel gemakkelijk.

Van Hoof: ‘Het is niet razend ingewikkeld, eenmaal je weet dat het kan. Perspectief creëren doe je door je wereld kleiner te maken voor jezelf. Door voor jezelf te bepalen wat je pakweg de komende 24 uur gaat doen en wat niet, waar je plezier uit kan halen en wat je beter links laat liggen. Vandaag ga ik 30 minuten bewegen, een gezelschapsspelletje spelen met de kinderen en 8 uur niet door mijn iPhone scrollen. Die kleine doelen stellen en verwezenlijken, biedt een vorm van perspectief.’

‘En afleiden, dat gaat over jezelf toestaan positieve emoties te ervaren. Durven entertainment en humor te laten primeren op sérieux en kommer. Je mag gerust eens een coronadebat missen en in de plaats naar iets ongegeneerd absurds kijken op tv. Eigenlijk hebben we nood aan een nieuwe ‘Debby & Nancy’ (een variétéprogramma uit 2001 waarin Peter Van Den Begin en Stany Crets als twee travestieten de boel op stelten zetten, red.), die met pluimen in hun gat ons laten lachen en ons en passant nog wat informatie meegeven.’

Hoeveel schiet iemand wiens bedrijf straks misschien niet meer bestaat daarmee op?

Van Hoof: ‘Die technieken zullen niet voor iedereen volstaan. Voor dat soort mensen moeten we in een fijnmaziger vangnet voorzien. Ik ben voorzitter van de groep psychologen die de Hoge Gezondheidsraad adviseert over de mentale impact van corona. Daarmee hebben we een plan voorgesteld dat de acute zorg moet overstijgen. Het idee is om de bestaande bouwstenen in de maatschappij structureel met elkaar te verbinden, om een web te weven waar iedereen in terechtkan.’

‘Dat plan heeft vier poten: detect, connect, refer & monitor. Het komt erop neer dat je maatschappelijke actoren - van psychologen over werkgevers tot leerkrachten en OCMW-werknemers - aanleert signalen te herkennen van mentale moeilijkheden. Voor veel mensen zijn die herkenning en erkenning al een kans om de natuurlijke veerkracht te herstellen. Als dat niet volstaat, word je doorverwezen naar hulp. Dat kan een psycholoog zijn, maar evengoed een plek waar je financiële steun vindt of een beroepsvereniging die je kan helpen je bedrijf heruit te vinden.’

‘Het doel is niet zozeer het probleem meteen op te lossen, maar iemand helpen een stapje vooruit te zetten. Dat kan al voldoende perspectief bieden om weer in een positieve spiraal terecht te komen. En dan blijft het zaak om dat proces op te volgen. Als het weer spaak loopt, word je weer opgepikt door het systeem.’

Dat klinkt als een systeem dat we, los van corona, al hadden kunnen hebben.

Van Hoof: ‘Ik zou een boom kunnen opzetten over hoe stiefmoederlijk mentale gezondheid in het verleden is behandeld, maar daar schiet je op dit moment weinig mee op. Het punt is dat we nu vooruit moeten, waarom zou je dan energie verliezen met terugblikken? Het is wat het is.’

‘Door dit nu vast te pakken hoop ik dat we er structureel op vooruitgaan. Dit is ook een opportuniteit. Zoals Roosevelt zei: ‘Never waste a good crisis.’ Laten we stoppen met focussen op wat er niet is, en ons richten op een oplossing.’

‘Het zou goed zijn als er wat aandacht was voor wat wel nog goed gaat. Het kan mensen helpen te zien dat deze crisis ook innovatie met zich meebrengt. Zien dat ook bloemen groeien in de woestijn, dat is ook een vorm van perspectief.’

Op donderdag 12 november organiseert De Tijd een webinar over omgaan met coronastress. Schrijf u in via tijd.be/coronaeffect.