Reconstructie van een politiek falen

Het is al donker als plots een zwarte Volvo de kasseien van het Paleizenplein in Brussel oprijdt. Het is 31 januari, de dag waarop het Verenigd Koninkrijk de Europese Unie verlaat, en het miezert in de hoofdstad. Televisiecamera’s zoomen in op de man op de achterbank. Als de pushberichten binnenkomen op de smartphones van meerdere partijvoorzitters moeten ze knipperen met de ogen. Iedereen verwacht N-VA-voorzitter Bart De Wever bij koning Filip. Na maanden van vruchteloos overleg blijkt PS-voorzitter Paul Magnette bereid te zijn de Vlaams-nationalisten de leiding van de formatie te geven. Maar in de auto zit de onverstoorbare CD&V-vicepremier Koen Geens. 

Enkele uren voordien zitten Magnette en De Wever samen op het PS-hoofdkwartier aan de Brusselse Keizerslaan. De burgemeester van Antwerpen is, getooid in een drieledig pak en met gepoetste schoenen, klaar voor een audiëntie op het paleis. Het duo maakt afspraken over het verdere verloop van de formatie. In de dagen en weken voor het cruciale overleg is een manier gevonden om de PS en de N-VA in de richting van een gezamenlijk project te duwen. Met een onverwacht Vlaams front van de N-VA, CD&V en de sp.a kan De Wever Magnette overtuigen om hem het initiatief te geven voor het vormen van een regering.

De Vlaams-nationalisten zijn bereid ver te gaan. Ze willen zelfs de Vlaamse regering demonteren om federaal te kunnen besturen. De N-VA en CD&V denken eraan Open VLD te vervangen door de sp.a, waardoor dezelfde meerderheid in Vlaanderen als op het federale niveau kan besturen. De Wever is woest omdat Open VLD-voorzitster Rutten de maanden voordien heeft geprobeerd een paars-groene federale regering zonder de N-VA op de been te brengen.

De twijfel bij de N-VA of ze na het avontuur in de regering-Michel federaal wel mee moet besturen is helemaal verdwenen. Sommige N-VA’ers waren na de zware verkiezingsnederlaag van de partij op 26 mei, dinsdag exact een jaar geleden, van oordeel dat federaal beleidsverantwoordelijkheid opnemen electoraal niet lonend is. Zeker niet als ze moeten besturen met de gezworen vijanden van de PS. De Franstalige socialisten hebben bij de verkiezingen van 26 mei dan wel hun slechtste verkiezingsresultaat ooit neergezet, ze zijn incontournabel in de federale formatie.

Tijdens een gesprek met Magnette schetst De Wever op een treffende manier het dilemma waarvoor hij staat. Op een papiertje krabbelt hij het woord cholera. ‘Dit is in de oppositie gaan zitten naast het Vlaams Belang’, zegt hij. In zo’n scenario dreigen de Vlaams-nationalisten in de schaduw te staan van extreemrechts, de winnaar van de verkiezingen. De Antwerpenaar trekt een streep naast het woord cholera en voegt er het woord PeSte aan toe, met een grote P en een grote S. Dat verwijst naar besturen met de PS. ‘Paul, wat zou jij doen?’

Zomer: de mislukte vrijage met de sp.a

Terug naar de hete zomer van 2019. Om de N-VA en de PS te verzoenen, stuurt koning Filip met Johan Vande Lanotte (sp.a) en Didier Reynders (MR) twee ervaren rotten het veld in. De twee nemen hun tijd, maar ze sturen aan op een paars-gele afspiegelingsregering. Zowel regionaal als federaal willen ze dezelfde partijen in het bad trekken. In Franstalig België beschikken de PS en de MR samen over een meerderheid. Omdat de sp.a een brug vormt naar de PS, is het logisch dat zowel de N-VA als de sp.a in de Vlaamse en de federale regering zetelt. De vraag is welke de derde Vlaamse partij wordt: Open VLD of CD&V?

Door lang met het Vlaams Belang te dansen en vervolgens de Vlaamse formatie op pauze te zetten strooit De Wever de bevolking zand in de ogen. Officieel gebeurt er niks, achter de schermen zoekt hij naar coalitiepartners. Een ‘linkse’ coalitie met de socialisten en CD&V ligt zeer moeilijk in de N-VA, voor het bourgondische alternatief met Open VLD is er meer steun. Zo’n constellatie, waarmee De Wever ook in Antwerpen bestuurt, is evenwel heel krap. Ze heeft in het Vlaams Parlement slechts één zetel op overschot. Er is geheim maar intens contact tussen De Wever en sp.a-voorzitter John Crombez. Maar als Vlaams Parlementslid en ex-sp.a-voorzitter Bruno Tobback eind juli keet begint te schoppen over een eventuele coalitie met de N-VA, blijkt de formule niet levensvatbaar.

Bovendien blijkt tijdens de gesprekken over de vorming van een paars-gele federale regering, die doorgaans onopgemerkt op vrijdagavond plaatsvinden, dat het water te diep is. De N-VA en de MR kunnen op sociaal-economisch vlak snel een akkoord sluiten, maar zo’n deal zou te rechts zijn voor de PS. De N-VA en de PS kunnen een staatshervorming uittekenen, maar dat akkoord zou dan weer onaanvaardbaar zijn voor de Belgicistische MR. Er is sprake van een Bermudadriehoek tussen die drie partijen waarin alles verdwijnt.

De Wever trekt zijn conclusies en kiest er begin augustus voor in Vlaanderen de Zweedse coalitie verder te zetten. Zo komen de federale onderhandelingen muurvast te zitten, want de PS is niet van plan de door haar jarenlang bestreden Zweedse alliantie op het federale niveau te depanneren. Het is of met de N-VA, of met Open VLD, maakt Elio Di Rupo, dan nog PS-voorzitter, duidelijk. Vande Lanotte en Reynders blijven een oplossing zoeken, maar de Zweedse stormram loopt zich kapot op het PS-bastion. Zodra de regionale regeringen zijn gevormd, geven de twee informateurs hun opdracht terug aan de koning.

De voorkeur van het paleis blijft echter uitgaan naar een regering waarin met de N-VA en de PS de grootste partijen van elke deelstaat zetelen. De oudgedienden Rudy Demotte (PS) en Geert Bourgeois (N-VA) moeten als preformateurs uitzoeken hoe levensvatbaar zo’n formule nog is. Niet, zo blijkt al gauw. Begin november willen ze op een persconferentie paars-geel begraven. ‘De persteksten lagen klaar, maar het paleis blies alles op het laatste moment af’, zegt een betrokkene.

Het hof wil het paars-gele denkspoor nog niet afserveren. Demotte en Bourgeois zeggen dan maar elk afzonderlijk in kranteninterviews dat er een ‘Grand Canyon’ gaapt tussen de PS en de N-VA. Meerdere partijvoorzitters stellen zich serieuze vragen bij de beslissing van de vorst. ‘Het bord werd niet afgeveegd, waardoor het moeilijk werd met iets nieuws te beginnen.’

Herfst: Gwendolyn Rutten gaat haar eigen weg

Toch komt er iets nieuws. Op het moment dat De Wever op audiëntie is bij de koning, maakt Magnette, die als nieuwe PS-voorzitter meteen wil bewijzen dat hij uit het juiste hout is gesneden, voor de televisiecamera’s duidelijk dat hij een links en sociaal beleid wil en dat hij past voor institutionele hervormingen. Dat is een open sollicitatie voor het informateurschap, dat Magnette ook toegeworpen krijgt. Hij herhaalt uitentreuren dat hij werkt op basis van de inhoud, maar zijn paars-groene doel is duidelijk.

Het probleem is dat een coalitie van socialisten, liberalen en groenen in de verste verte niet in de buurt komt van een Vlaamse meerderheid in de Kamer. Strikt genomen is dat niet nodig, politiek is het lastig. Toch wil Open VLD-voorzitster Gwendolyn Rutten het risico nemen. Ze maakt de analyse dat paars-groen haar enige kans is op een regeringsdeelname, want in een paars-geel scenario dreigt haar partij door het veto van de PS tegen een coalitie met de N-VA én de Vlaamse liberalen langs de kant te worden gezet.

Paars-groen beschikt slechts over 76 van de 150 Kamerzetels. Dat is bijzonder krap, zeker omdat Rutten in eigen rangen op openlijke tegenkanting botst van de federale Kamerfractie en meer subtiele oppositie van vicepremier Alexander De Croo. Het spel wordt vuil gespeeld, waarbij zowel het kamp-Rutten als het kamp-De Croo elkaars vuile was buitenhangt. Tegelijk ontbindt De Wever, die buitenspel komt te staan, zijn duivels. Hij spreekt over ‘het verraad van Gwendolyn’ en verwijt haar enkel belust te zijn op het premierschap.

Ondanks alle tegenkanting zien Magnette en Rutten de krappe meerderheid niet als een probleem. Ze redeneren dat, zodra serieuze onderhandelingen worden opgestart, CD&V uit vrees om er niet bij te zijn alsnog aan tafel zal aanschuiven. Maar de christendemocraten stellen zich onverzettelijk op. De partij wil eerst een federale regering met een Vlaamse meerderheid proberen te vormen en daarvoor is de N-VA nodig.

Het is uiteindelijk niet Open VLD, maar de kersverse MR-voorzitter Georges-Louis Bouchez die Magnette de genadeslag geeft. ‘Met paars-groen alleen redden we het niet’, zegt hij begin december in een interview met De Tijd. ‘Eigenlijk wilden we hetzelfde als Bouchez: een paars-groene regering aangevuld met CD&V. Maar hij wilde kingmaker zijn en is daarom beginnen te lekken en zichzelf vooruit te schuiven. Hij deed dat niet te kwader trouw, maar lijdt aan zelfoverschatting’, merkt iemand uit het paars-groene kamp op. Magnette ziet zijn mislukking in en gooit twee dagen later de handdoek in de ring.

Winter: een nieuwe Vlaamse alliantie

Het paleis analyseert dat de knoop bij de MR en CD&V zit en stuurt daarom begin december Bouchez en Joachim Coens, die beiden nog maar net voorzitter zijn, het veld in. Bouchez denkt zelf paars-groen en CD&V samen te kunnen brengen, een coalitie die hij Vivaldi doopt. ‘Het was een farce’, oordeelt een partijvoorzitter. ‘Bouchez dacht Coens te kunnen overtuigen van Vivaldi, terwijl Coens altijd heeft gedacht dat hij terug zou gaan naar de N-VA.’

De informateurs lijken nergens heen te gaan, maar ietwat verrassend begint er onder de waterlijn toch een en ander te bewegen. Conner Rousseau, die in november Crombez is opgevolgd als sp.a-voorzitter, beseft dat Vivaldi hem weinig bijbrengt. Hij dreigt er voor spek en bonen bij te zitten, want zijn partij is mathematisch niet nodig. De socialist heeft bovendien oren naar het argument dat een federale regering over een Vlaamse meerderheid moet beschikken. De Wever ruikt een opportuniteit en na Nieuwjaar belt hij naar Rousseau met de vraag of die een veto heeft gesteld tegen de N-VA, zoals Bouchez voluntaristisch beweert. De jonge voorzitter antwoordt dat hij niets uitsluit.

De informateurs verdelen een nota, die haast integraal op een CD&V-kabinet is geschreven. Door de christendemocraten de pen vast te laten houden denkt Bouchez hen in een Vivaldi-coalitie te kunnen trekken. De socialisten zullen volgens hem een centrumrechtse nota slikken omdat de N-VA langs de kant blijft staan. Dat blijkt een misrekening van de flamboyante Waal. Terwijl de PS de nota afschiet, juicht de N-VA hem toe. Vivaldi is morsdood.

De alliantie met de N-VA, CD&V en de sp.a die Reynders en Vande Lanotte in de zomer in elkaar probeerden te timmeren, ontstaat nu haast organisch. Het kind van de rekening is Open VLD. De Vlaamse liberalen liggen niet alleen federaal in de gracht, ze dreigen ook nog eens uit de Vlaamse regering te worden gezet.

Bij de socialisten is te horen dat als de sp.a meedoet in een federale regering, de partij ook mag inbreken in de Vlaamse. ‘Zelfs de ministerposten werden verdeeld. Crombez zou Welzijn krijgen’, weet een betrokkene. Bij de N-VA en CD&V klinkt het dat zo’n coalitiewissel logisch zou zijn geweest, maar dat geen concrete beloftes zijn gemaakt.

De jumbojet is klaar om te landen

Op een vergadering met de informateurs, die plaatsvindt op het CD&V-hoofdkwartier, legt De Wever zijn kaarten op tafel. Bouchez, die geen weet heeft van de nieuwe Vlaamse alliantie, jent hem door te zeggen dat de N-VA door de breuk met Rutten niet meer over een Vlaamse meerderheid beschikt. De Wever grijnst. ‘Ik heb een Vlaams front met CD&V en de sp.a.’ Bouchez voelt zich koud gepakt. Magnette vertelt hem voortdurend dat hij de sp.a in zijn zak heeft en nu dit?

Meteen na de sessie met De Wever zien de informateurs Magnette, die ze confronteren met wat ze hebben vernomen. ‘We zullen dat eens verifiëren’, antwoordt de PS-voorzitter. Het drietal belt met de speaker op naar Rousseau. Die ontkent dat er een Vlaams front is, maar hij geeft wel toe dat hij bereid is te regeren met de N-VA. Bouchez trekt zijn conclusies. De sp.a-voorzitter is niet te vertrouwen.

Met de nieuwe Vlaamse alliantie is de federale jumbojet volgens De Wever klaar om te landen. Op 24 januari, tijdens een vergadering in Bouchez’ kantoor aan de Guldenvlieslaan in Brussel, merkt hij in aanwezigheid van Coens, Rousseau en Magnette op dat er met Open VLD een partij te veel zit in paars-geel.

Bouchez realiseert zich dat er een ruil is tussen de PS en de N-VA, waarin niets voor hem zit. Hij zou een links sociaal-economisch beleid én een staatshervorming moeten slikken, wat lijnrecht ingaat tegen zijn partijprogramma. Nu zou hij ook nog zijn Vlaamse zusterpartij Open VLD moeten lossen, waardoor zijn machtspositie fel verzwakt. De MR-voorzitter neemt zijn autosleutels en bijt De Wever toe: ‘Bart, wil je ook mijn auto hebben?’ Die vraagt om welke auto het gaat. ‘Een mooie Mercedes’, is het antwoord. ‘Kun je er uw madam ook nog inzetten?’, repliceert een sardonische De Wever.

Magnette laat zijn veto los

Door het verzet van Bouchez keert Magnette op zijn stappen terug. De vrees is dat Bouchez het beeld zal ophangen dat de PS uitverkoop aan het houden is. Bovendien neemt het verzet in de eigen rangen toe. Op maandag 26 januari gooit het partijbureau van de Franstalige socialisten de deur keihard dicht. Er wordt gesproken over horrorvoorstellen van de N-VA, die breed worden uitgesmeerd in de pers.

De jumbojet van De Wever is verloren gevlogen in de Bermudadriehoek tussen de N-VA, de PS en de MR. Voor Coens en Bouchez is het over en uit, maar niemand weet hoe het verder moet. Omdat enkele dagen later op het paleis de nieuwjaarsreceptie van de koning plaatsvindt en die geen zin heeft om zijn eigen feestje te vergallen, wordt de opdracht van de informateurs dan maar met een week verlengd.

Ondanks Magnettes uithaal zitten de PS-voorzitter en De Wever de daaropvolgende vrijdag doodleuk samen op de Keizerslaan. Er is tussen alle partijvoorzitters een consensus gegroeid dat de formatie enkel nieuw leven kan worden ingeblazen door de N-VA aan zet te laten komen. Magnette stelde daar lang een veto tegen, maar laat dat los. Hij redeneert dat De Wever als koninklijk opdrachthouder compromissen zal moeten sluiten en er zich dan misschien een opening aandient. Als het niets wordt, zou eindelijk duidelijk worden dat de N-VA en de PS niet samen kunnen regeren en zou CD&V misschien toch bereid blijken om in Vivaldi te stappen.

De ware premier laat zijn gezicht zien

Coens en Bouchez dienen later op de dag vervroegd hun ontslag in bij de koning. Die deelt mee dat hij een nieuwe opdrachtgever naar voren schuift. Maar tot veler verrassing is het niet de grijze Volkswagen van De Wever, maar de zwarte Volvo van Geens die aankomt op het paleis. ‘Alsof hij om de hoek stond te wachten’, schampert een voorzitter. De ware premier heeft zijn gezicht laten zien, foetert De Wever, terwijl hij teleurgesteld naar Antwerpen rijdt.

Meerdere partijvoorzitters gaan ervan uit dat de sluwe Geens zijn oog heeft laten vallen op de Wetstraat 16. Door zelf het heft in handen te nemen op het moment dat er een mogelijke doorbraak is in de formatie, lijkt hij het premierschap naar zich toe te trekken. Niemand heeft betere contacten op het paleis, want Geens’ voormalige rechterhand Vincent Houssiau is de kabinetschef van de koning.

Een andere versie is dat Geens er is ingeluisd door Bouchez. Die voelt zich bedrogen door de christendemocraten en het meest door Geens, die van alle CD&V’ers het hardst vasthoudt aan een regering met de N-VA en de PS. Bovendien doet de professorale christendemocraat vaak alsof de MR-voorzitter evenveel over Vlaanderen weet als over Tibet. Bouchez heeft het paleis gesuggereerd dat Geens aan zet moet komen. Dat de benoeming er vooral zou toe leiden dat de formatie in een totale impasse zou belanden, vertelt hij er niet bij.

Geens, die dinsdag al voorzichtig was gepolst door het paleis, aanvaardt de koninklijke opdracht. Hij gelooft dat een buitenstaander beter in staat is de N-VA en de PS bij elkaar te brengen dan die partijen zelf. Na de aanvankelijke teleurstelling zijn ze er bij de N-VA niet zo rouwig om dat een ‘scheidsrechter’ het veld opkomt. Dat vergemakkelijkt de positie van De Wever, die zo zelf het moeilijke compromis niet moet sluiten.

Op een bewogen vergadering zondagavond, waar Coens duidelijk zijn ongenoegen laat blijken over de benoeming van Geens, beslist de CD&V-top dat de koninklijk opdrachthouder enkel paars-geel mag aftoetsen. Magnette dreigt zo vast te komen zitten in een paars-geel verhaal. Hij belt naar Geens om hem te zeggen dat hij het spel niet meespeelt en stelt alternatieven voor, waaronder een tijdelijke regering.

Met allerhande teksten probeert Geens toch het onmogelijke mogelijk te maken, maar de PS-voorzitter trekt aan de noodrem. ‘J’en ai marre’, maakt hij op Valentijnsdag duidelijk in meerdere kranteninterviews. Voor Geens is het game over. ‘Een ezelsstamp’, noemt hij het. ‘Zijn aanstelling is de tweede blunder van het paleis’, merkt een partijvoorzitter op. Coens zegt het later in een vergadering met De Wever zo: ‘Als jij toen was mislukt, hadden wij misschien naar Vivaldi kunnen schakelen.’

Lente: zelfs corona kan PS en N-VA niet binden

Zolang CD&V vasthoudt aan de N-VA en de PS niet met de N-VA wil besturen, zit alles vast. Om nieuwe verkiezingen te vermijden trekt koning Filip zijn laatste kaart. Kamervoorzitter Patrick Dewael (Open VLD) en Senaatsvoorzitster Sabine Laruelle (MR) worden op een druilerige februaridag het veld ingestuurd. Hun opdracht bestaat eruit rust te brengen, waardoor in de Wetstraat tot begin maart weinig tot niets gebeurt.

Corona verandert alles. Als de horrorbeelden uit de Lombardijse ziekenhuizen binnenkomen, groeit het besef dat ons land de coronacrisis niet met een regering in lopende zaken kan bestrijden. Op donderdag 12 maart brengt Rousseau De Wever en Magnette opnieuw samen. Met een nooit geziene gezondheidscrisis voor de deur ontstaat een momentum om de N-VA en de PS samen in een noodregering te krijgen, redeneert Rousseau.

Het plan is de regering in lopende zaken van premier Sophie Wilmès (MR) uit te breiden met de Vlaams-nationalisten en de Franstalige socialisten. Over de casting lopen de meningen uiteen. Magnette wil, in duo met Coens of De Croo, formateur worden. De PS-voorzitter stuurt daarenboven aan op het vertrek van Wilmès als premier. De Wever wil het liefst tien ‘superministers’ die de crisis als een soort van superhelden moeten bestrijden.

Bouchez gaat op de rem staat. In de regering-Wilmès beschikt hij over zes ministers en de premier, dus hoeft er wat hem betreft niets te veranderen. Magnette doet een geste en stelt voor dat Wilmès eerste minister kan blijven, maar dat is onvoldoende voor de Franstalige liberalen, die willen vermijden dat Magnette zich kan opwerpen als redder des vaderlands.

Het Franstalige gekonkelfoes houdt aan en De Wever krijgt het op zijn heupen. Op zaterdag kan hij niemand bereiken, wat hem doet vrezen dat achter zijn rug een regering zonder de N-VA wordt gevormd. Om zich in de match te boksen verklaart hij voor de televisiecamera’s dat hij bereid is premier te worden van een noodregering met de PS. ‘Dat was stom, want het kleine window of opportunity om de PS en de N-VA samen te brengen werd zo gesloten’, zegt een partijvoorzitter.

In de PS steekt zware tegenwind op tegen het beeld van De Wever als premier en een regering met de N-VA tout court. Op zondagochtend begraaft Magnette tot ontzetting van de Vlaamse partijen de noodregering live op televisie. Uit armoe wordt dan maar beslist de regering-Wilmès het vertrouwen én volmachten te geven, zodat ze voluit de crisis kan bestrijden. Tot september blijft het minderheidskabinet van de MR, Open VLD en CD&V aan zet. De N-VA beschuldigt de PS-voorzitter ervan zijn woord te hebben gebroken, maar het is bovenal de Bermudadriehoek tussen De Wever, Magnette en Bouchez die weerom dodelijk bleek.