De rol van het toeval in succes wordt onderschat

Door Andreas Tirez, kernlid van de liberale denktank Liberales. Blogt op Economieblog.be

Ben Bernanke, toen voorzitter van de Amerikaanse centrale bank, speechte vorig jaar voor de afgestudeerden van de elite-universiteit Princeton.

Bernanke stelde dat je al veel geluk hebt als je met talent en een goede gezondheid in een ondersteunend gezin geboren wordt. In een meritocratie zoals onze maatschappij tracht te zijn heb je dan echter dubbel geluk: je hebt niet alleen talent en steun, je wordt in een meritocratie ook nog eens het meest succesvol. Zo’n systeem doorstaat volgens Bernanke maar de ethische toetssteen als die ‘gelukzakken’ hun geluk delen.

Zijn visie gaat in tegen de idee dat succesvolle mensen hun succes volledig aan zichzelf te danken hebben. Marc Coucke heeft zijn zakenimperium zelf van de grond opgebouwd, toch? Hard werk, talent en durf onderscheidt Coucke van de rest. En in plaats van afgunstig te zijn, moeten we ervoor zorgen dat we meer zulke succesvolle zakenmensen hebben.

Dergelijke uitspraken missen een belangrijk punt: er zijn al veel mensen met talent die hard werken en risico nemen. Het enige wat hen van Coucke onderscheidt is de factor toeval. Die was wel heel gunstig voor Coucke, maar niet voor al die andere hardwerkende, talentvolle mensen.

De selfmade man die geheel zelf zijn succes opgebouwd heeft, bestaat dan ook niet. Om succesvol te zijn, heb je dingen nodig waar je zelf geen verdienste aan hebt: talent, goede gezondheid en een ondersteunende omgeving; ook gunstige marktomstandigheden heb je niet in de hand. Dat alles vraagt geluk, en een paar uitzonderingen zullen statistisch gezien heel veel geluk hebben. Je moet voor dat succes ook wel hard werken en risico nemen, maar veel mensen doen dat, en zonder (top)succes.

Paul Krugman merkte terecht op dat de speech van Bernanke toont dat hij een Rawlsiaanse visie heeft, ‘waarin je over het leven denkt als een loterij waarin je een lotje trekt waarop onder meer je genetische aanleg en de rijkdom van je ouders staat’. Om te komen tot een rechtvaardige maatschappij, moet je dan de regels van die maatschappij instellen alsof je nog niet weet wat er op je lotje staat. Je weet dus niet of je man of vrouw zal zijn, rijk of arm, talentvol of niet, geboren in een kansarm of kansrijk gezin. Je zit onder een ‘sluier der onwetendheid’.

Dat gedachte-experiment van de politiek filosoof John Rawls is volgens mij een essentieel hulpmiddel om tot een rechtvaardige maatschappij te komen. De ‘gelukzakken’ van de 21ste eeuw hebben veel van hun geluk immers voor hun hele leven. Het kan dus dat ze vergeten dat ze het toeval onderschatten. Omdat ze het geluk dat hun te beurt viel al hun hele leven gewend zijn, of omdat denken dat je succes aan jezelf te danken is, aangenamer is. Rawls dwingt je de rol van toeval in succes te erkennen en je in de plaats te stellen van de minder fortuinlijken.

Hij stelde dat de uitkomst van het gedachte-experiment was dat je de situatie van de minstbedeelden maximaal verbetert. Door herverdeling, waarbij de succesvollen hun geluk delen met anderen.

Natuurlijk is die herverdeling beperkt. Anders is er geen prikkel om hard te werken en risico te nemen. Twee factoren naast geluk die ook noodzakelijk zijn voor succes. Er is dus een optimale belasting-structuur mogelijk die zoveel mogelijk herverdeelt, zonder dat hard werk en risico nemen te veel worden afgeremd. En doordat de rol van toeval onderschat wordt, leidt een correcte inschatting tot een taxshift, waarbij lage inkomens - die in België al heel veel belastingen betalen - minder worden belast, en topinkomens nog meer.