Europa is sociaal ernstig ontspoord

Door Ides Nicaise en Wouter Schepers

In 2010 werden door de Europese lidstaten bij consensus becijferde doelstellingen vastgelegd voor het komende decennium. Onder andere zou het aantal armen met 20 miljoen verminderen. Elke lidstaat nam haar deel van die verantwoordelijkheid op.

Enkele jaren nadien blijkt dat het de omgekeerde kant uitgaat: het aantal armen (gemeten met een ‘vaste armoedegrens’ van 2008) is in vier jaar (2008-2012) met 10 tot 13 miljoen toegenomen. Dat zijn koele cijfers, waarachter ettelijke menselijke tragedies schuilen: jobverlies, verlies van uitkering, schuldoverlast, uithuiszetting, gezondheidsproblemen… In Spanje zijn honderdduizenden gezinnen hun woning kwijtgeraakt. In Griekenland zijn twee op de drie schoolverlaters werkloos, stijgt de kindersterfte zienderogen en rukken HIV, malaria en tuberculose op. In Bulgarije staken vorig jaar zeven mensen op rij zichzelf op publieke plaatsen in brand uit wanhoop en protest. Ook in andere perifere landen zijn de zelfdodingscijfers omhoog geschoten. Overal in Europa kelderen de indicatoren van vertrouwen, zowel in de nationale als in de Europese overheden. Extreemrechts ligt overal op de loer.

Het zou voor de Europese beleidsmakers té simpel zijn om zich te verschuilen achter de crisis als een soort natuurramp waar niets tegen bestand is. Zij hebben zich na de bankencrisis in de eerste plaats bekommerd om het redden van het financiële systeem, en duidelijk de sociale doelstellingen voor onbepaalde tijd in de koelkast gestopt. Erger, ze hebben een groot deel van de tol van de financiële reddingsoperatie afgewenteld op de middenklasse en de onderlaag van de bevolking. De explosie van de ongelijkheid is geen noodlot, maar het gevolg van afgewogen keuzes, waarbij de weg van de minste weerstand is gevolgd.

Ontwricht

Toegegeven, als de economie ontwricht geraakt moet je evenwichten herstellen. Maar je kan dat op verschillende manieren doen: besparen op sociale uitgaven; besparen volgens draagkracht, en/of nieuwe belastingen innen. Men heeft vooral het eerste gedaan. In Europa heerst momenteel, in plaats van een echte solidariteit met kwetsbare regio’s en bevolkingsgroepen, een bittere fiscale en sociale concurrentie. Concreet worden ondernemingen tussen de lidstaten over en weer gelokt door een fiscaal ‘afbod’ en door verminderingen van de sociale bijdragen. Tegelijk worden de rijkste burgers gepaaid met het aftoppen van de hoogste tarieven in de personenbelasting, terwijl er ‘moet’ bespaard worden op sociale uitkeringen.

Deze fiscale en sociale dumping wordt door de Europese Unie niet getemperd, maar aangewakkerd. We herinneren ons nog de aanbeveling van de EU aan België om de uitkeringen voor langdurig werklozen te verlagen (terwijl ze al beneden de armoedegrens lagen) en om een einde te maken aan de automatische indexering van lonen en uitkeringen. In de zwaarst getroffen perifere landen hebben de Europese Commissie, de Europese Centrale Bank en het Internationaal Muntfonds (de Troika) saneringsplannen opgelegd waardoor de minimumlonen en de uitkeringen verminderd worden, de gezondheidszorg teruggeschroefd, het sociaal overleg buiten spel gezet, scholen en universiteiten gesloten. Ook hier is het té simpel om te stellen dat die saneringsplannen door de lidstaten zijn opgelegd, en dat de EU onbevoegd is voor dit soort maatregelen. De EU houdt de vinger op de knip. Als de Unie een regering van de lidstaat tegen de muur zet, begaat die regering blijkbaar dergelijke brutaliteiten tegen haar eigen bevolking.

Omgekeerd effect

Het toppunt is dat dit ‘saneringsbeleid’ zelfs economisch omgekeerd effect heeft gehad: het heeft de crisis alleen maar verergerd. De Europese federatie van vakbonden van de publieke sector (EPSU) heeft becijferd dat de saneringsoperaties in de EU gemiddeld al 7 procent van het binnenlands product bedragen, terwijl de deficits op de overheidsbegrotingen slechts met 3 procent zijn verminderd.

Je kan namelijk geen putten vullen door dieper te graven: de besparingen hebben de koopkracht van de bevolking en van de overheden zelf zodanig aangetast dat het verbruik stilvalt en de economie achteruit boert. Zelfs de OESO en het IMF hebben al lang toegegeven dat saneringen in crisistijd de negatieve spiraal aanwakkeren. In plaats daarvan moet er (onder andere) een rechtvaardige fiscaliteit komen, die ondernemingen en (super)rijken doet bijdragen aan het economisch herstel.

Waar blijft het Europa van de grondwaarden? Aan vrede heeft het wellicht bijgedragen, maar hoe duurzaam is die vrede als tegelijk, binnen de eigen grenzen, een klimaat van bikkelharde concurrentie wordt gevoed tussen rijk en arm? Het lijkt alsof de armoede zelf in sommige lidstaten een concurrentiewapen is geworden: hoe meer een land zijn armen uitbuit of uitsluit, hoe competitiever.

In het Europese Verdrag staan nochtans ook ‘een hoog niveau van tewerkstelling, de waarborg van sociale bescherming en strijd tegen sociale uitsluiting’ in het lijstje van grondwaarden. En volgens artikel 9 van dat Verdrag moet de Unie in elk beleid rekening houden met die prioriteiten en bij elke maatregel op voorhand de sociale gevolgen inschatten, om dergelijke ontsporingen te voorkomen. Waar blijven die impactstudies ? Er is geen excuus.

Zal Europa na de verkiezingen de juiste koers terugvinden? Het ontbreekt niet aan constructieve voorstellen. Er is onder andere het EuroMemorandum van een groep van 350 economen en sociologen, met een waslijst concrete voorstellen voor een rechtvaardige fiscaliteit, gecontroleerde financiële instellingen, een slagkrachtig sociaal investeringsbeleid. Er zijn prachtige beleidsdocumenten van de Europese Commissie zelf, zoals het Sociaal Investeringspakket, dat aantoont hoe investeren in mensen ook de welvaart opnieuw kan aanzwengelen. We wachten op beleidsmakers die die prioriteiten echt ter harte nemen, en een draagvlak van verstandige, solidaire Europese kiezers.

Ides Nicaise en Wouter Schepers zijn onderzoekers aan HIVA-KULeuven