Zuckerberg is een te gemakkelijke zondebok

Er is al veel gezegd en geschreven over het jongste Facebook-debacle. Toch blijf ik op mijn honger zitten. Ik wacht op een analyse die verder gaat dan de verbazing en ontsteltenis over het groeiende aantal gebruikers van wie de data misbruikt zijn door Cambridge Analytica. Arme gebruikers! Zelf val ik ook van de ene verbazing in de andere, onder meer over mensen hun verbazing. Verbaasd over de verbazing dus.

Laten ik even duidelijkheid scheppen over het model van Facebook, opdat we geen verrassingen meer moeten vrezen.

Facebook is gratis, want Zuckerberg wil niemand ter wereld de toegang tot zijn sociale netwerk ontzeggen. Supernobel. Wat is het gevolg van deze nobele daad? Alle gebruikers geven massa’s data over zichzelf vrij. Ze posten foto’s van de pasgeboren baby, liken een film, volgen een politieke partij, geven woonplaats, gender, relatiestatus en veel, veel meer vrij. Bovendien zijn ook WhatsApp en Instagram van Facebook. De hipsters die denken dat ze zich onderscheiden door Facebook vaarwel te zeggen, maar wel hun hele leven op Instagram posten, zijn er dus aan voor de moeite.

We plaatsen allemaal de informatie die onze identiteit vormgeeft op Zuckerbergs platformen en hij verkoopt die op zijn beurt door. Over aan wie en voor hoeveel valt te discussiëren, maar de online advertentiebusiness, die volledig steunt op onze data, is al 125 miljard euro waard. Onze verbazing over de onthullingen rond Cambridge Analytica toont hoe achteloos we ons verhouden tot die marktmechanismen. We lijken te vergeten dat altijd iemand moet betalen.

Experts noemen die achteloosheid de privacyparadox. We vinden privacy superbelangrijk, maar gedragen ons exact tegenovergesteld. Toegegeven, Zuckerberg en co. stellen alles in het werk om ons op een passief agressieve manier te ontmoedigen onszelf informeren. Transparantie is ver te zoeken. Onderzoekers becijferden bijvoorbeeld dat als alle Amerikanen effectief alle privacyvoorwaarden zouden lezen dit vijf werkweken per persoon zou kosten - en dus 781 miljard aan de economie.

Die ontrading of het gebrek aan transparantie is niet het volledige verhaal. We ruilen vlotjes en vrijwillig onze data in voor verhoogd comfort, meer functionaliteiten of voor digitale bevrediging, die sociale platformen meesterlijk orkestreren.

Het grootste verschil tussen het geval Cambridge Analytica en het andere cliënteel van Facebook is dat Zuckerberg geen geld heeft gezien voor de gegevens van de 87 miljoen gebruikers van wie de data gebruikt zijn. Als iemand kwaad mag zijn dan is het misschien wel Zuckerberg. Toch wordt hij aan de schandpaal genageld. Hij moet als zondebok opdraven. En zoals Jezus als zondebok moest opdraven voor het verraad van de mensheid staat ook Zuckerberg symbool voor iets onderliggends.

Bakken tijd

Wij zijn in de eerste plaats zelf verantwoordelijk voor onze data, en horen zelf voor onze privacy in te staan. Als die op grote schaal geschonden wordt, dan is het aan ons als burgers om dit aan te klagen en aan de overheid om hier gehoor en gevolg aan te geven.

In de praktijk evolueren we onder invloed van de sociale media naar behoeftige, onzekere kinderen. We hebben online geen zelfcontrole, houden geen maat, hebben geen reflex tot zelfbescherming en zoeken constant bevestiging. Bovendien verspillen we bakken tijd met onze schermen, terwijl we ons schuldig en ontheemd voelen.

Heeft Cambridge Analytica overigens echt zo’n impact heeft gehad op de verkiezing van president Trump en de brexit? Misschien zijn we allemaal gewoon opgelucht dat de schuld daarvoor bij Zuckerbergs ligt, en dat het niet om angstwekkende maatschappelijke fenomenen gaat.

Jouw Zuckerberg maar het podium af als dit een goed gevoel geeft. Hij heeft ons vertrouwen misbruikt, half de wereld voor schut gezet en in de VS een tiran op de troon gekregen. Misschien. Of misschien hielden schuldgevoel en schaamte voor ons online gedrag, voor onze vatbaarheid, ons tegen om deze nieuwe technologie kritisch te evalueren en gaven ze Zuckerberg een vrijgeleide. Een gevaarlijke versie van ‘hij die zonder zonde is werpen de eerste steen’, want volgens die logica zou niemand ooit iets in vraag mogen stellen. Erkennen dat je eigen zwakheid geëxploiteerd wordt, vergt moed.

Naarmate technologie zich meer verweeft met ons dagelijks leven moeten we er een bewustere houding tegenover aannemen. Zo niet wordt het in de toekomst geen prettig samenleven en gaat de techno-angst aan kracht winnen. Waarop we misschien met zijn allen een ‘terugkeer naar de natuur’ gaan willen. De natuur, waarin we geen dag zouden overleven zonder technologie.

Een duurzame relatie vergt geen producenten en consumenten maar twee verantwoordelijke, moedige partijen die actief met elkaar interageren.