Zonder een begeesterend politiek project verandert weinig

Door Thomas Dermine & Brieuc Van Damme. Dermine is econoom en leidt het reconversieproject CATCH voor Charleroi dat er kwam naar aanleiding van de sluiting van Caterpillar. Van Damme is econoom en oprichter van de jongerendenktank Vrijdaggroep.

Waarom komen sommige veranderingen er en andere niet? Waarom kon de politiehervorming 20 jaar geleden in minder dan vier maanden worden afgerond, terwijl de hervorming van onze vennootschapsbelasting al decennia aansleept? De belangen en de belanghebbenden mogen verschillen, het belang van de hervormingen is vergelijkbaar.

Hetzelfde geldt voor steden. Waarom hebben steden als New York en Rotterdam ongelooflijke veranderingen in gang gezet, terwijl andere zoals Brussel lijken weg te kwijnen in immobilisme? Alle complexe menselijke systemen zijn intrinsiek inert, of het nu gaat om ondernemingen, steden of landen. Maar waarom lukt het daar wel en hier niet?

Uiteraard heeft het talent van een vrouw, man of team ermee te maken, zoals het politieke genie van de regering-Dehaene voor de politiehervorming of het vooruitziende leiderschap van toenmalig burgemeester Rudy Giuliani in New York. Toch vergt verandering meer dan uitzonderlijk leiderschap.

Om te beginnen moet een systeem een elektroshock ondergaan. Hoe complexer het systeem, hoe sterker die shock moet zijn. Het systeem moet door een ernstige crisis gaan, waardoor het zijn grenzen bereikt en de publieke opinie in een collectief trauma dompelt. De zaak-Dutroux voor de politiehervorming, 11 september voor New York.

Maar ook een seismische schok volstaat niet. Zo hebben de aanslagen van 22 maart 2016 (nog) niet geleid tot een verregaande politieke hervorming in Brussel. Voor een reële verandering moet de aardbeving onmiddellijk gevolgd worden door een sprankeltje hoop. Hoop die burgers doet geloven in verandering. Een nieuw verhaal dat het gevoel geeft dat het onmogelijke mogelijk wordt.

Het vermogen van beleidsmakers om crisismomenten te gebruiken om een betere morgen dan vandaag te verkopen is cruciaal om de verandering daadwerkelijk vorm te geven. Het positivisme van Jean-Luc Dehaene (CD&V), het voluntarisme van Guy Verhofstadt (Open VLD) of het possibilisme van Kristof Calvo (Groen) zijn meer dan een mooie strik om maatregelen te verkopen. Het zijn noodzakelijke vertrekpunten voor verandering.

Ford en Caterpillar

Genk is een goed voorbeeld van een stad die voldoet aan de twee voorwaarden schok en hoop. Eerst een aardbeving: de definitieve sluiting van Ford Genk in december 2014, een sociaal drama zonder voorgaande waardoor 4.000 mensen zonder job vielen. Daarna een sprankeltje hoop: het Strategisch Actieplan voor Limburg in het Kwadraat (SALK), dat in 2013 gelanceerd werd om te anticiperen op de sluiting van Ford en om de regio te helpen bij de omschakeling naar nieuwe sectoren.

Het resultaat is een daling met 22 procent van het aantal werklozen tussen januari 2015, net na de sluiting, en maart 2017. Dat is meer dan twee keer zo veel als in Vlaanderen tijdens diezelfde periode. De stad herstelt en haar burgers dragen een gezamenlijk project en identiteit uit. Die dynamiek hopen we te zien in Charleroi met het CATCH-reconversieplan dat de sluiting van de machinefabriek Caterpillar moet helpen opvangen.

Welke lessen kunnen we daaruit trekken voor de crisis die de Brusselse politiek in rep en roer zet? Jammer genoeg is er weinig reden tot optimisme.

Dat we kunnen spreken van een seismische schok is vanzelfsprekend. Na Samusocial is de Brusselse politiek in crisis. Geen enkele partij wordt gespaard. Een nieuwe bodem lijkt bereikt. En toch blijft een visie voor een betere toekomst uit. Misschien omdat er nog maar weinig spelers zijn wier geloofwaardigheid intact is en die zuiver genoeg zijn om dat werk te doen.

De visie is nochtans broodnodig. Anders gaat de crisis voorbij en hervalt het systeem snel in zijn (slechte) gewoonten. Dan zal de elektroshock enkel een gemiste kans op ingrijpende verandering geweest zijn. Die mislukking speelt de extremisten in de kaart, zoals de recente peilingen glashelder aantonen. Die zullen op hun beurt verkeerde antwoorden geven op de echte problemen. Niet om het systeem te veranderen, maar om het te vernietigen.