Welke kant kiest Angela Merkel? Die van het pragmatisme of die van het moralisme?

Georgi Verbeeck is hoogleraar Duitse geschiedenis KU Leuven en Universiteit Maastricht.

De druk komt zowel van binnen als van buitenaf. In Europa verliest Duitsland zijn trouwste liberale bondgenoten in de vluchtelingencrisis. Oostenrijk en Zweden, die Duitsland leken te volgen in zijn genereuze houding tegenover de vluchtelingen, zijn begonnen met grenscontroles en quota. De ring rond de welvarendste landen van Europa en de populairste bestemmingen voor de honderdduizenden vluchtelingen wordt alleen maar dikker. Maar ook intern, in de alliantie van de christendemocratische zusterpartijen CDU en CSU, neemt het gemor toe.

Aanvankelijk werd die stem alleen maar vertolkt door parlementaire ‘Aussenseiter’, notoire dissidenten van wie altijd kritiek verwacht kon worden. Iemand als het CDU-parlementslid Wolfgang Bosbach pleit al langer voor een koerswijziging. Maar nu komt ook vicepartijchef Julia Klöckner, Merkels gedoodverfde kroonprinses, met een strategisch plan A2 - om het vriendelijkheidshalve toch maar geen plan B te noemen - dat het einde van de ongecontroleerde vluchtelingenstroom vraagt.

Frontlinie

Maar de scherpste kritiek komt vooral van Merkels zusterpartij, de Beierse CSU onder leiding van Horst Seehofer. Dat verbaast om minstens twee redenen niet. De deelstaat Beieren zit in de ‘frontlinie’ voor de opvang van de vluchtelingen. De vrees is dat het draagvlak in Beieren verdwijnt als er niet snel beperkende maatregelen komen. Politiek kan de CSU in nauwe schoentjes belanden. Traditioneel zal de CSU meer dan de CDU zijn rechterflank afschermen. De Beierse zusterpartij kan nog minder dan de CDU leven met de gedachte aan een mogelijke rechts-populistische concurrent. Dat is steeds zo geweest en heeft gedurende decennia de monopoliepositie van de CSU in het Beierse politieke landschap verzekerd.

Er waren veel redenen waarom de Duitsers zich in de vluchtelingencrisis als de ‘Gutmenschen’ van Europa wilden tonen. Die waren vooral historisch van aard. Het naoorlogse Duitsland is uit een gigantische vluchtelingencrisis ontstaan. Miljoenen ontheemden hebben zich na 1945 in de jonge Bondsrepubliek gevestigd. En jawel, dat heeft men zonder meer ‘geschafft’. En de ervaringen met het IJzeren Gordijn waren voor velen een reden om nooit meer achter muren en prikkeldraad te moeten leven. Nooit meer gesloten grenzen dus. En in het algemeen hadden Duitsers, meer dan andere Europeanen, lessen te trekken uit de verschrikkingen van oorlog en massale ellende.

De rol van de media is opmerkelijk te noemen. In de ‘elitaire’ kwaliteitsmedia blijft de stem van de Willkommenskultur dominerend. Zelden is de jongste jaren een thema zo centraal geweest in de commentaren, opiniestukken, feuilletons en politieke praatprogramma’s van de gevestigde kranten, tijdschriften en kanalen.

Dat kwaliteitslabel is opgeschoven naar de populaire media. Men kan niet anders dan zich verbazen over de koers die het populaire Bild volgt in de vluchtelingenkwestie. In het verleden nooit verlegen geweest voor forse politiek incorrecte uitspraken over buitenlanders en nieuwkomers in het algemeen, en steeds sterk aanleunend bij het Duitse onderbuikgevoel, toont het boulevardblad zich nu van zijn ‘zachtste’ kant en blijft het Merkel opmerkelijk in haar beleid steunen.

De politieke druk op de kanselier neemt alsmaar toe. De signalen voor een resolute koerswijziging worden helderder. In de coulissen van de macht speculeren sommigen al over een plan B, een alternatief voor Merkel.

Kleurloosheid

Interessant is de vraag welke kant van Merkel het zal halen. Want haar profiel blijft dubbelzinnig, een constante in haar politieke carriere. Lange tijd gold ze als het vlees geworden pragmatisme, iemand die van kleurloosheid haar keurmerk had gemaakt. In veel dossiers, over kernenergie bijvoorbeeld, ging ze moeiteloos overstag. Maar voorlopig laat ze in de vluchtelingenkwestie vooral haar andere kant zien, die van het principiële moralisme. Daarbij spelen haar ethische protestantisme, haar achtergrond als domineesdochter in de DDR, en een sterk gevoel voor recht en onrecht. En natuurlijk de wens om nooit meer achter muren en grenzen te worden opgesloten.

Volgens sommigen is Merkel met haar moralisme een Europese splijtzwam. Ze zou het verminderende draagvlak voor haar vluchtelingenbeleid over het hoofd zien. Zelf geeft ze de indruk vooral Europa op het oog te hebben. Want bij een verminderde opnamebereidheid komen andere landen in de problemen. Op de jongste cover van Der Spiegel staat Merkel als ‘Die Einsame’ afgebeeld. Haar beeld lijkt langzaam te verdwijnen. Het moet spoedig duidelijk worden welke kant van Merkel het haalt en welke koers Duitsland uiteindelijk zal varen.