Politici de kans geven om rechters terug te fluiten lost niets op

Het volksberoep dat de N-VA voorstelt, moet het parlement de mogelijkheid geven ‘activistische’ arresten van het Grondwettelijk Hof te overrulen. De partij wil zo de juridisering van het democratisch proces tegengaan en opnieuw het laatste woord aan het parlement geven.

De meeste politici schreeuwden hun verontwaardiging uit over die ‘aanval op de rechtsstaat en de scheiding der machten’. Maar het hoeft geen aanval te zijn. Landen zonder rechterlijke toetsing van wetten functioneren niet noodzakelijk slechter. Nederland heeft geen Grondwettelijk Hof en wordt niet vaker veroordeeld door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.

De bekommernis van de N-VA is ook legitiem. Het is zo dat bepaalde grondrechten door een uitdijende interpretatie van hoven en rechtbanken almaar verder wegdrijven van wat redelijk in de tekst van de (grond)wet kan worden gelezen.

Alleen lost een volksberoep niets op. Het voorstel ‘vergeet’ dat het merendeel van de grondrechten in onze grondwet ook worden beschermd in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). Omdat België dat verdrag heeft ondertekend, zou elk individu na een overruling van een arrest van het Grondwettelijk Hof door het parlement simpelweg naar het Europees Hof voor de Rechten van de Mens kunnen stappen. Daar zou hij in een procedure tegen België alsnog gelijk kunnen krijgen.

De zaak zou daar worden behandeld door een rechtscollege dat nog verder af staat van de Vlaamse of Belgische ‘volkswil’, met mogelijk nog minder terughoudendheid om de Belgische staat bepaalde verplichtingen op te leggen. Netto is het resultaat hetzelfde, met misschien een internationale blamage erbovenop.

Klimaatzaak

Bovendien wagen niet de rechters van het Grondwettelijk Hof zich doorgaans het verst op het terrein van de wetgever, maar wel de gewone burgerlijke rechters. Het meest bekritiseerde voorbeeld is de Klimaatzaak, waarbij de rechtbank van eerste aanleg in Brussel de Belgische overheden veroordeelde omdat het Belgische klimaatbeleid ‘de wettelijke zorgplicht en de mensenrechten’ zou schenden.

Arresten van het Grondwettelijk Hof lokken door de band genomen weinig controverse uit over eventueel ‘rechterlijk activisme’. Dat is niet onlogisch, want het Grondwettelijk Hof heeft door zijn unieke samenstelling een zekere politieke feeling en kan goed de maatschappelijke impact van zijn arresten inschatten. Precies die instelling wil de N-VA aan een volksberoep onderwerpen. Begrijpe wie begrijpen kan.

De N-VA haalt het argument aan dat het parlement verantwoording aan de kiezer moet afleggen en de rechter niet. Dat klopt natuurlijk, maar in een Belgische democratie die in hoge mate een particratie is, weegt dat argument niet zo zwaar. Beslissingen van onverkozen rechters zouden worden overruled door beslissingen van onverkozen partijvoorzitters.

Dat geldt des te meer omdat een volksberoep in het N-VA-voorstel een tweederdemeerderheid achter zich moet krijgen, wat de kansen op een zuiver parlementair proces verkleint. Er zal wellicht moeten worden samengewerkt over de grenzen van de meerderheid en de oppositie.

En als een tweederdemeerderheid dan toch haalbaar zou zijn, ligt een herziening van de grondwet ook binnen handbereik en kan de verregaande interpretatie van het Grondwettelijk Hof worden rechtgezet door een aanpassing van de Grondwet zelf.

Om de balans tussen de rechterlijke en de wetgevende macht te herstellen bestaat een doeltreffender oplossing: de politiek moet haar werk beter doen. Ze moet duidelijke, strak afgelijnde (grond)wetsbepalingen goedkeuren die rechters niet dwingen een politieke keuze te maken. Hoe duidelijker en explicieter de (grond)wet, hoe minder rechters zelf hoeven te interpreteren.

De verantwoordelijkheid van eventuele activistische uitspraken ligt dan ook net zo goed bij het parlement zelf. Een volksberoep is in dat opzicht windowdressing die de illusie wekt dat de ‘volkswil’ alleen dan zijn rol kan spelen. Dat klopt niet: de volkswil kan wetten bij gewone meerderheid te allen tijde verduidelijken en kan, als hij sterk genoeg is, ook de grondwet aanpassen. De rest is politiek getoeter in de marge.