Tijd voor Europa om de rug te rechten tegen Poetin

In het schaakspel over de Europese veiligheid heeft Poetin de voorbije weken zijn stukken verplaatst. Het eindspel is nog niet ingezet, maar intussen is duidelijk dat een harde confrontatie haast onvermijdelijk is. Daarbij staat niet alleen het lot van Oekraïne op het spel, maar ook de politieke cohesie van Europa.

Wat is er gaande? Waarom levert het diplomatieke topoverleg zo weinig op? En vooral: wat valt de komende weken te verwachten als de escalatie aanhoudt? Daarbij moeten we kijken naar het samenspel van de Russische militaire, economische en diplomatieke machtsinstrumenten.

De Russische militaire opbouw in Oost-Europa is intussen welbekend. Na de annexatie van de Krim in 2014 bleef het conflict in de Donbasregio lang smeulen. Vorige zomer betoogde Poetin in een berucht essay dat het Russische en het Oekraïense volk historisch één zijn. Tegen die achtergrond wordt de doelstelling duidelijk van de zowat 100.000 Russische militairen die vandaag rondom Oekraïne staan opgesteld, met inbegrip van zware vuurkracht en steun vanuit de lucht en vanop zee. Rusland heeft de slagkracht in stelling gebracht om de Oekraïense staat geheel of gedeeltelijk te onderwerpen.

Bijkomende manoeuvres in Wit-Rusland en de Baltische regio stellen militaire analisten voortdurend voor de vraag wat de volgende zet wordt. Wellicht is de ideale uitkomst voor Poetin dat de Oekraïense staat verkruimelt onder de psychologische dreiging van een invasie. Het staat echter buiten kijf dat een brede waaier van militaire escalatiescenario’s het status quo verder kan helpen te ontwrichten.

Tegelijk heeft Rusland zich de voorbije maanden ingegraven om de druk van economische sancties te kunnen weerstaan. Het heeft de export van aardgas naar de Europese markt op een ongebruikelijk laag pitje gedraaid. De maandelijkse gasleveringen daalden al tot minder dan 80 procent van de gebruikelijke volumes en blijven dalen. De navenant sterke stijging van de energieprijzen herinnert de Europese landen pijnlijk aan hun economische afhankelijkheid van Moskou. De dreiging van economische sancties als mogelijke westerse tegenzet wordt zodoende vakkundig ontmijnd. De Italiaanse premier Mario Draghi gooide de handdoek eigenlijk al in de ring. Wie afhankelijk is van Russisch gas, moet lijdzaam toezien hoe Rusland zijn buurlanden intimideert en gaandeweg van hun soevereiniteit probeert te beroven.

Open deur

Op het diplomatieke toneel stelde Rusland de VS en de Europese bondgenoten midden december een ultimatum. Onder het mom van een zoektocht naar veiligheidsgaranties verzocht Rusland de NAVO eerst om komaf te maken met het ‘opendeurbeleid' ten aanzien van nieuwe kandidaat-leden. Bovendien eiste Rusland dat de NAVO zich militair zou terugplooien tot de situatie van voor 1997. Daardoor zouden de jongere bondgenoten in Centraal-Europa - de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov verwees laatdunkend naar ‘verweesde territoria’ - buiten het systeem van collectieve verdediging geplaatst worden.

Beide eisen bleken principieel onbespreekbaar, niet alleen voor de NAVO maar ook voor neutrale partners als Finland en Zweden. Het recht van landen om vrij hun koers te bepalen ligt aan de grondslag van de Europese veiligheidsarchitectuur. Bovendien missen de verzuchtingen van Rusland elke objectieve grond. Daar waar Rusland zich graag laat gelden als een militaire supermacht - gewapend met een omvangrijk en hypermodern kernwapenarsenaal - bestaat de NAVO-verdediging van de oostflank uit een lichte struikeldraad, waar geen offensief vermogen van uitgaat.

Op korte termijn heeft Poetin het initiatief volledig naar zich toegetrokken. Onder maximale militaire, economische en diplomatieke druk kan hij nu afwachten tot welke toegevingen het Westen bereid is. Niet onverwacht is het westerse antwoord - een bereidheid om naar evenwichtige maatregelen van ontspanning te zoeken - wellicht onvoldoende. De VS weigeren om over het lot van Europa te spreken zonder de Europeanen daar zelf bij te betrekken.

Ernstig verdeeld

Eén belangrijk winstpunt kan Poetin alvast op zak steken. De Europese hoofdsteden raakten ernstig verdeeld over het Ruslandbeleid en bleken eens te meer afhankelijk van Washington om tot een ernstige coördinatie te komen. Tegelijk kan Poetin hopen dat de regering-Biden wel andere katten te geselen heeft dan in een grootschalig conflict in Oekraïne verzeild te raken. Net daarom vormt een verdere escalatie het standaardscenario. Daarbij heeft Poetin de keuze uit een wisselende mix van militair geweld, economische dwang en clandestiene oorlogvoering.

Op langere termijn kan deze situatie enkel veranderen als Europa zelf de rug recht. De opdracht voor de Europese landen is het heropbouwen van het afschrikkingsvermogen van de NAVO en het terugschroeven van hun economische afhankelijkheid door de energietransitie. Enkel vanuit een positie van relatieve sterkte kan aan de onderhandelingstafel met Moskou vooruitgang worden geboekt. Het veiligstellen van het bestaansrecht van kleinere landen - ook als die machtigere buren hebben - betreft per slot van rekening niet alleen Oekraïne. Het is ook een welbegrepen Belgisch en Europees eigenbelang.