Schade aan politiek vertrouwen is niet onherstelbaar

Het vaccinatiegefoefel van de Sint-Truidense burgemeester Veerle Heeren (CD&V) en de schandalen rond Sihame El Kaouakibi (ex Open VLD) zetten het vertrouwen in de politici weer bovenaan op de politieke agenda. Dergelijke politieke schandalen lijken dat vertrouwen naar een nieuw dieptepunt te sturen, maar een blik op het verleden leert dat dat niet onherstelbaar hoeft te zijn.

Politicologen hebben zich al suf gezocht naar de voorwaarden die nodig zijn voor een stabiele democratie. In een ver verleden dachten sommigen dat goed functionerende instellingen (een duidelijke staatsstructuur, vrije verkiezingen, checks and balances…) daarvoor volstonden. Nu wijzen veel onderzoekers op het belang van politiek vertrouwen. Als je wil dat burgers politieke beslissingen opvolgen, moeten de burgers diegenen die de beslissingen nemen vertrouwen, en tot op zekere hoogte respecteren.

Politici hebben met andere woorden legitimiteit nodig. En daar wringt het schoentje in de zaak-Veerle Heeren. Als een burgemeester boven de wet mag staan, waarom zou een gewone burger dan het gezag van de politiek aanvaarden?

De vertrouwensbarometer zal niet onmiddellijk opveren na de vaccinatierel in Sint-Truiden. Bovendien stond die al extreem laag door het vroegtijdige einde van de regering-Michel, het aanmodderen van de restregering en de lang aanslepende regeringsvorming. Toch is de situatie minder dramatisch dan we denken.

Ten eerste omdat België geen extreem slechte leerling is. Het gras lijkt ook in de politiek soms groener aan de andere kant, maar dat is in dit geval niet terecht. Het vertrouwen in de politiek mag in België dan wel lager zijn dan in Nederland en de Scandinavische landen, het ligt wel hoger dan in veel Zuid- en Oost-Europese landen.

Schommelen

Een tweede reden om niet te wanhopen is dat de cijfers over de lange termijn laten zien dat het vertrouwen eerder schommelt dan rechtlijnig achteruitgaat. Vertrouwen komt en gaat. Dat maakt dat de zaak niet definitief verloren is. De tevredenheid over de democratie in ons land zakte begin jaren 80 en midden jaren 90 naar ongekende dieptes, maar herstelde naar een normaal niveau. Het vertrouwen lijkt vooral laag te zijn als er geen regering of een onstabiele regering is (zoals bij de kort op elkaar volgende regeringen begin jaren 80, en de moeilijke regeringsvormingen in 2010 en 2019) en als de politiek faalt, zoals bij de Dutroux-affaire of de bankencrisis.  

Het is dan ook geen wonder dat het politieke vertrouwen op dit moment laag staat. We moesten het sinds de val van de regering-Michel 650 dagen zonder een volwaardige regering stellen, terwijl we door het coronavirus in de grootste naoorlogse crisis zitten. Eens die volledig onder controle geraakt, en als de federale en Vlaamse regering zonder al te grote kleerscheuren de rit uitdoen, kunnen we verwachten dat het vertrouwen van de burgers in de politiek weer toeneemt.

Andere maatstaven

Goed bestuur kan het tij keren. De vraag is of er niet meer nodig is en of we ook niet moeten kijken naar hoe beslissingen worden genomen. Want de kloof tussen de burger en de politiek wordt ook uitgediept door het gevoel dat burgers hebben dat politici niet naar hen luisteren of dat voor politici andere maatstaven gelden dan voor burgers. Diverse partijen lanceerden de voorbije weken voorstellen om daarop een antwoord te bieden, zoals een formatiedeadline, een roterend premierschap, referenda of de afschaffing van de lijststem.

Die voorstellen kunnen het politiek vertrouwen opkrikken op voorwaarde dat ze de burgers effectief meer greep op de beslissingen geven. Het risico is dat het vooral technische hervormingen zijn waarvan vooral de specialisten de meerwaarde zien. De doorsneeburger kan maar overtuigd worden als ook iets gedaan wordt aan de zaken die echt de ogen uitsteken, zoals de vertrekvergoedingen van parlementsleden of het geld van de partijen. In die dossiers blijft het veel te stil en wordt veel te snel geschermd met het argument dat het toch nooit genoeg zal zijn. Het verleden toont nochtans dat dit soort defaitisme onterecht is. Herstel van politiek vertrouwen is mogelijk.

Nicolas Bouteca en Bram Wauters

Politicologen en leden van de onderzoeksgroep GASPAR van de UGent