Nood aan reset om vicieuze cirkel van overheidsinterventie te doorbreken

Dat de politiek in een land met een beklemmende fiscale druk naarstig nieuwe belastingen zoekt, voelt surrealistisch aan. De vraag waar de druk vandaan komt en hoe onze belastingen besteed worden, is minder aan de orde. Nochtans verdient die volop onze aandacht.

Onze overheidsuitgaven en overheidsschuld zijn tot onaanvaardbare niveaus gestegen. Als in het verleden al enige besparingen in de overheidssector plaatsvonden, gingen die in belangrijke mate ten koste van overheidsinvesteringen en in het bijzonder van de infrastructuur. Boven op de toenemende socialezekerheidsuitgaven gaan de gestegen uitgaven vooral gepaard met een groei van allerhande overheidsgebonden instanties en socialprofitorganisaties en een intens gebruik van subsidies en kafkaiaanse regulering.

Maar waarom doen wij als burgers voor alles een beroep op de overheid en laten we onze vrijheid van handelen zo sterk aan banden leggen? Het proces lijkt onstopbaar. Is zelfregulering onmogelijk of is onze samenleving zo complex geworden?

Ongenoegen

De talrijke overheidsinterventies hebben de socio-economische realiteit grondig veranderd en complexer gemaakt, ook voor de overheid. Dat tonen de saga’s rond bouwvergunningen en zonnepanelen aan. Spijtig genoeg heeft de aanpak op die vlakken niet zozeer de cohesie in de samenleving versterkt, maar eerder het wantrouwen in de overheid. Bovendien leiden de interventies tot een vicieus proces waarbij wantrouwen en ongenoegen de vraag naar verdere regulering en overheidsinmenging doen toenemen. Dat proces werkt almaar meer verstikkend voor een duurzame ontwikkeling van onze economie en samenleving. 

De gezaghebbende econoom Charles Wolf jr. wijst erop dat bij stijgende welvaart en ontwikkeling spontaan nieuwe groeperingen ontstaan die specifiek en dikwijls uitsluitend wijzen op mogelijke tekortkomingen en/of marktfalen in bepaalde activiteiten. De stijgende bewustwording van de tekortkomingen vertaalt zich in actieve belangengroepen die zich organiseren rond bepaalde thema’s en politieke druk uitoefenen.

Bewindslieden willen die druk beantwoorden. Daarbij streven ze vooral naar onmiddellijke resultaten, met minder oog voor de implicaties op lange termijn. Het politieke proces is vooral gebaat bij het aankondigen van maatregelen en lanceren van initiatieven die inspelen op de vragen vanuit diverse groeperingen: premies voor elektrische auto’s, voor levenslang leren... Bij die maatregelen en nieuwe instanties heeft een beperkt aantal partijen die de grootste pressie kunnen uitoefenen baat, terwijl de kosten, zoals verhoogde belastingen, over de hele bevolking uitgesmeerd worden.

Die kosten kunnen sterk oplopen, want het merendeel van de overheidstussenkomsten heeft moeilijk meetbare uitkomsten, met mogelijke inefficiëntie als gevolg. Daardoor kunnen 'eigen' doelstellingen ontstaan, die afwijken van het beoogde welvaartsobjectief, wat kan leiden tot misbruik van macht en privileges.

Bij gebrek aan stringente resultatenrekening en stopzettingsdruk neemt de vraag naar subsidiëring alleen maar toe, zonder dat de implementatie van de maatregelen en de eraan gekoppelde kosten diepgaand worden gekeken. De kosten zijn bovendien niet alleen direct, maar in belangrijke mate indirect door verstoring en crowding out van economische activiteiten. Denk maar aan de problemen met het openbaar vervoer, de zorg en de welzijnssector.

Beleidsevaluatie

In Vlaanderen vinden regelmatig beleidsevaluaties plaats, maar voorlopig blijken die onvoldoende om de vicieuze cirkel te doorbreken. Daarom is het belangrijk dat de evaluatie van overheidsinterventies niet gebeurt in een partieel kader van een gegeven beleid of problematiek, maar oog heeft voor de brede maatschappelijke ontwikkeling.

Een grondige evaluatie vereist een uitgebreide analyse of de beoogde resultaten niet behaald kunnen worden door een ander (marktconform) beleid, slimme (voorwaardenscheppende) regelgeving en een ontvlechting van de overheid met privé-initiatieven, zoals in Nederland gebeurde. Bovendien moet kritisch gekeken worden naar de totale socio-economische baten en kosten van elke mogelijke aanpak, inclusief de interventiekosten en de kosten voor alle mensen in de samenleving.

Alleen met een dergelijke benadering kan de vicieuze cirkel van toenemende overheidsinterventie doorbroken worden. In veel gevallen zal dat een reset van beleidsinterventies inhouden.