Merkels moeilijke erfenis

Zou de voorbije dagen veel champagne zijn gedronken in het stadhuis van Antwerpen, in Boedapest of in het Kremlin? Na 16 jaar is iedereen eindelijk van Angela Merkel af. Zelfs haar afscheidstournee - even leek er geen einde aan te komen - zit erop. De voorbije dagen werd de belangrijkste EU-lidstaat in de Europese Raad vertegenwoordigd door Olaf Scholz, Merkels opvolger als Duits bondskanselier. Voor de staatshoofden en regeringsleiders is het nog even wennen aan de nieuwe collega. Zo’n tafereel levert altijd lachende gezichten op. Iedereen lijkt blij, sommigen zijn wellicht ook opgelucht. Op het eerste gezicht toch, want zoiets kan snel keren.

In de talrijke evaluaties die de afscheidnemende Merkel te beurt vielen, werd niet bespaard op clichés. Om ‘het einde van een tijdperk’ te vatten greep haast iedereen terug naar haar bekendste twee quotes: ‘Scheitert der Euro, dan scheitert Europa’ en ‘Wir schaffen das’. Voor de enen staat Merkel aan de goede kant van de geschiedenis, omdat ze er mee heeft voor gezorgd dat de Unie ten tijde van de eurocrisis niet in de afgrond stortte. Voor de anderen staat ze aan de foute kant, omdat ze de migratiecrisis in 2015 ondoordacht heeft aangepakt.

Feiten doen er in het opmaken van een palmares niet altijd toe. Vaak draait het veeleer om wie evalueert. En wat een persoon allemaal wordt toegedicht. Dat is in het geval van Merkel heel wat. Ironisch genoeg is ze daar wellicht zelf niet zo mee opgezet. Toen ze in 2016 na de verkiezingsoverwinning van Donald Trump tot Leader of the Free World werd uitgeroepen, wuifde ze dat kordaat weg. Ze noemde het grotesk.

Overdreven lofbetuigingen en doorzichtige verwensingen hebben iets gemeen: ze klinken puberaal in de oren. Bovendien getuigen ze van weinig respect voor de persoon in kwestie. Alsof Merkel na haar loopbaan geen nuances en tegenstrijdigheden belichaamt. En alleen te vatten is in of wit of zwart.

Van de vijftig tinten grijs verdienen er enkele in herinnering te worden gebracht. Krediet verdient Merkel voor de manier waarop ze de kleine EU-lidstaten heeft behandeld, geheel in de lijn van haar christendemocratische voorganger Helmut Kohl. Duitsers hebben goed begrepen dat rekening houden met de belangen van de kleinere, kwetsbare landen een van de fundamenten van het Europese integratieproces is.

In Parijs liggen ze daar veel minder van wakker. Franse presidenten staan er veeleer om bekend zich neerbuigend uit te laten over andere lidstaten. Daar heeft niemand Merkel ooit op kunnen betrappen. Toch niet in haar woorden. In haar daden stonden de belangen van de Duitse industrie geregeld voorop. Vraag maar aan Polen, de Baltische Staten of Oekraïne wat ze vinden van North Stream 2, de nieuwe rechtstreekse gaspijplijn met Rusland.

Netelige kwesties op tafel

Een minpunt is Merkels aanpak om conflicten te vermijden en te blijven geloven in politieke dialoog, zelfs als er chantage in het spel is. In dat verband erven Scholz en zijn Europese collega’s een lastige erfenis. In de EU zitten de relaties met Warschau en Boedapest onder het vriespunt. De aanpak van pappen en nathouden heeft de voorbije jaren niet gewerkt. Integendeel, de problemen zijn alleen groter geworden. Hetzelfde liedje klinkt buiten de EU. Moskou en Peking hebben duidelijk een agenda die niet strookt met de Europese. Toch is Merkel altijd een rechtstreekse confrontatie uit de weg gegaan.

De nieuwe Duitse regering is van plan een andere koers te varen en expliciet te zeggen waar het op staat. Ze wil niet aarzelen om netelige kwesties op de tafel te leggen, zoals de Oeigoerse genocide. Dat zijn de Chinezen van Berlijn niet meer gewend. Als Scholz erin slaagt zijn collega’s van die aanpak te overtuigen, is het niet ondenkbaar dat het buitenlands beleid van de EU in lijn komt te liggen met de progressieve coalitie die nu federaal aan de macht is in Duitsland.

Zo’n buitenlands beleid van de EU wordt dan een pak offensiever en veel meer gericht op mensenrechten dan op een economische logica. De wereldpolitiek in al haar uiteenlopende dimensies proberen te leiden in plaats van te ondergaan is natuurlijk een ambitie die de Europese Commissie maar al te graag zal onderschrijven. Bovendien legt die ambitie voor de EU een taak weg waarin de Franse president Emmanuel Macron enthousiast een eersterangsrol wil spelen.

Sic transit gloria mundi. Veel sneller dan gedacht treurt in Brussel of Parijs straks niemand nog om het vertrek van Merkel. Maar haar tegenstanders zullen haar missen. In Antwerpen, Warschau, Boedapest, Moskou en Peking laten ze beter nog enkele extra flessen aanrukken om de heimwee naar de tijd van Angela door te spoelen.