Lang(er) zullen ze leven, werken en zich verzetten

Mensen uit diverse sectoren en beroepen komen weer massaal op straat om te protesteren tegen de pensioenplannen van de regering. Ze ervaren een mentale contractbreuk en hebben het gevoel het niet te redden tot de opgetrokken pensioenleeftijd. Dat leidt tot stakingen en luid straatprotest. Sommigen prijzen de vakbonden voor hun moedige tegenstem, anderen bashen ze voor hun handel in boosheid.

Minder zichtbaar zijn de passieve vormen van verzet. Wie niet op straat komt, haakt in stilte af op de werkvloer. Quiet quitting of burn-out zijn nieuwe vormen van staken, vaak buiten de invloed van vakbonden om. Gevoelens van onmacht en boosheid worden dan individueel gemedicaliseerd of in het geval van quiet quitting vertaald in cynisme. Mensen doen alleen nog het hoognodige, zodat ze net niet worden ontslagen.

Laten we in het midden houden welke vorm van werknemersverzet de voorkeur wegdraagt. Vaststaat dat mensen emotioneel reageren als ze geconfronteerd worden met een maatschappelijke uitdaging, waarbij het grotere plaatje flou is, maar de persoonlijke impact zeer reëel. Die emoties laten zich niet wegduwen, maar zoeken op een of andere manier een weg. Daar mogen we voor of tegen zijn, het gebeurt toch.

Uiteenlopende behoeften

Maar wat na de boosheid, als de eerste, heftige emoties zijn gekanaliseerd? Is het geen idee om het dan niet alleen te hebben over de ideale uittredeleeftijd, maar ook over de veertig jaren of meer die we op de arbeidsmarkt zijn. Hoe zorgen we ervoor dat we niet alleen willens nillens, maar vooral gezond en met goesting aan het werk blijven?

Al meer dan twintig jaar groeit het discours daarrond in Vlaanderen. ‘Van citroen- naar olijfboomloopbaan’, luidt een van de credo’s. Veel dertigers en veertigers van vandaag zullen geen loopbaan hebben van dertig, maar van veertig jaar en meer. We moeten vermijden dat zij zich op hun vijftigste als een uitgeperste citroen voelen. Oudere werknemers moeten olijven worden, gerijpte smaakmakers, in plaats van uitgeperste citroenen. Een olijfboom draagt na honderd jaar nog vruchten. Die richting moeten we uit met ons menselijk kapitaal.

Maar hoe maken we de olijfboomloopbaan werkelijkheid? Theorieën en concepten zijn er genoeg, maar in de praktijk blijkt het niet eenvoudig. Kijk naar de groep 55-plussers, die gestaag groeit in Vlaamse organisaties, vooral onder vrouwen. In 2000 was slechts 14,5 procent van de vrouwelijke 55-plussers in het Vlaams Gewest aan het werk. In 2023 is dat aantal gestegen naar 55,9 procent (tegenover 36,6% en 65,7% bij de mannen).

Onderzoek toont aan dat 55-plussers, los van hun gender, zeer uiteenlopende behoeften hebben. Terwijl jonge starters vaak vergelijkbare noden hebben op het vlak van ondersteuning en waardering, is de situatie bij ervaren werknemers diverser. Hun loopbaan en hun levenspad dragen een unieke stempel, waardoor eindeloopbaanondersteuning bijna noodzakelijkerwijs maatwerk en creativiteit vereist.

Meer dialoog

Wat geldt voor het individu, geldt ook voor de job. Er bestaat geen consensus of vaste definitie over wat een zwaar beroep is. Verschillende criteria leiden tot andere resultaten. Elke job draagt wel een zekere zwaarte in zich. Daarmee op een duurzame manier omgaan - niet alleen op het einde, maar gedurende de hele loopbaan - vergt ook maatwerk en creativiteit.

Dat maatwerk vormt een uitdaging voor werkgevers, individuele werknemers en vakbonden, want de vraag ernaar wringt met de wetmatigheden in de sociale dialoog. Het klassieke collectieve afsprakenkader staat lijnrecht tegenover het gepersonaliseerde. Zodra een collectief akkoord onderhandeld is, geldt dat als standaard voor iedereen en is het een voor altijd verworven recht. Dat slaat als een tang op een varken, door de fluïde en steeds wisselende vragen en behoeften van werknemers in de diverse fasen van hun loopbaan. Schaf de collectieve dialoog daarom zo snel mogelijk af, kan een conclusie zijn. Wel een foute, volgens ons.

Want individualisering behoeft net meer dialoog. Dialoog die gelaagd is en begint op de werkvloer - dicht bij de collega’s in het team - en verder gevoerd wordt tussen de sociale partners en het management van het bedrijf. Sociale partners zetten in zo’n model de collectieve bakens uit waarbinnen dialoog en maatwerk mogelijk en werkbaar worden. Dat slaat niet langer als een tang op een varken.

Olijfboomloopbanen maken sociaal overleg dus niet overbodig. Integendeel. Het debat zal zich wel meer moeten richten op de loopbaan als geheel en niet louter op de exacte pensioenleeftijd. Anders blijft luid én stil protest onvermijdelijk.