Het jaar van de smalle richel

Over het nieuwe jaar weten we nu al zeker dat het een ware uitdaging wordt voor de democratie als politiek en maatschappelijk stelsel. Want het gaat niet zozeer om de overwinning van deze of gene kandidaat of partij, wel over de levensvatbaarheid van het voor de meesten van ons vanzelfsprekende democratische systeem met zijn welbekende rechten en vrijheden.

Het voorbije jaar was vanuit dat oogpunt al niet gemakkelijk. Twee existentiële conflicten domineren het nieuws. Zowel in het conflict tussen Israël en de Palestijnen als tussen Rusland en Oekraïne gaat het om meer dan een grensgeschil of een burenruzie. Het gaat om het eenvoudige recht te overleven als staat of als volk. Dat is natuurlijk niet de beste omgeving om redelijkheid en respectvol debat te laten gedijen.

De vreselijke gebeurtenissen in en rond Gaza laten diepe sporen na, ook in onze samenleving. Maar de Europese Unie speelt hier geen belangrijke rol en geostrategisch wijzigt er in Europa niet zo veel.

Dat ligt behoorlijk anders in het veel grootschaliger conflict tussen Rusland en Oekraïne. Dat heeft verstrekkende gevolgen voor ons. De onontbeerlijke Amerikaanse steun voor Oekraïne stokt door onverantwoord politiek gesteggel van de Republikeinen. De EU kondigt steevast op hoge poten veel steun en zelfs een perspectief op lidmaatschap aan. Maar de eeuwige onverlaat Orbán ligt dwars. En zoals dikwijls worden de Europese beloften niet gevolgd door feiten. Van de 1 miljoen beloofde granaten in 2023 voor Oekraïne krijgen de EU-lidstaten nauwelijks een derde geleverd. Over het Belgische aandeel in die hulp past een beleefd zwijgen.

Daardoor ziet de Russische president Vladimir Poetin zich gesterkt in de overtuiging dat de westerse democratieën tandeloze weekdieren zijn. Kaartenhuisjes zijn het, volgestouwd met gemakzuchtige en verwende lieden die de moed en vooral de kracht niet hebben om de daad bij het woord te voegen. En zijn bewonderaars winnen verkiezingen in dat totaal verrotte Westen, onlangs nog in Slovakije en in het zo vredige Nederland.

België

En hoe zit het dan met onze democratie? Op 9 juni 2024 zit de kans er best in dat Vlaams Belang de grootste partij van het koninkrijk wordt. Zoals bij nogal wat uiterst rechtse partijen zijn de rauwe kantjes recent wat buiten beeld gehouden. Maar het blijft een partij die het ras en de afkomst als basis voor beleid ziet, een autoritair model voorstaat en met daarbij Poetin en voor sommigen nu ook China als voorbeeld. Erg democratisch is dat allemaal niet. De EU is in dat wereldbeeld een verderfelijke organisatie die de volkeren hun eigenheid ontneemt.

Zeker aan de overkant van de taalgrens, maar ook in Vlaanderen, staat de PTB/PVDA in de peilingen op forse winst. In Brussel zou de partij zelfs de grootste zijn. In Franstalig België was even opschudding toen Raoul Hedebouw, de voorzitter, fluks toegaf een leninist te zijn. Toch is dat sinds de oprichting het wezen van zijn partij. Stalin wordt gezien als een held die in moeilijke omstandigheden zijn land moderniseerde en daarbij even niet keek op een mensenleven. De Rode Khmer waren er om goed te doen. Tiananmen was een opstand van kleinburgerlijke intellectuelen die terecht werd neergeslagen. En Poetins aanval op Oekraïne veroordelen is helemaal onmogelijk. Vrienden van Poetin zijn geen vrienden van de democratie. Het vreemde daarbij is dat de PTB in Franstalig België kennelijk wordt beschouwd als een partij zoals alle andere.

Hoe in 2024 in zo’n omgeving een stabiele federale regering gevormd kan worden, is dan een levensgrote vraag. België heeft natuurlijk een grote traditie van compromis en creativiteit. Maar in een land met een razend ingewikkelde structuur en zonder veel gevoel van lotsverbondenheid kan het ooit eens stoppen.

Trump

Nog een stuk gevaarlijker oogt het aan de overkant van de oceaan. Als Donald Trump de presidentsverkiezingen in november wint, is hij uit op een verandering van regime. Dit keer goed voorbereid, wil hij nog veel meer macht voor de president, komaf maken met de neutrale ambtenaren en rechters, en alle vijanden, tegenstanders of opponenten meteen achter slot en grendel. Edward Luce noemt het in Financial Times het installeren van een dictatuur. En dus het einde van de democratie.

Trump wil zich in een tweede ambtstermijn terugtrekken uit de NAVO, zegt de voorzitter van het German Marshall Fund in Le Figaro. Poetin vindt het allemaal fantastisch. Voor Europa en voor de democratie als dusdanig is dit een nachtmerrie.

Heel wat mensen denken graag dat het zover niet zal komen. Dat de rede ergens halverwege zal zegevieren. Dat er een limiet staat op de razernij. Maar velen dachten ook dat Poetin zijn land nooit in een grootschalige oorlog zou storten. En dat een Amerikaanse president een gewapende bende nooit zou opjutten om het eigen parlement te bestormen.

Het ondenkbare is denkbaar geworden. De opties en keuzemogelijkheden verkleinen. Voor democratieën, aan deze of gene kant van de oceaan, wordt het een moeilijk jaar. Het wordt voorzichtig lopen over een smalle richel, met vaste voet, geconcentreerd, in de hoop dat er geen kei loskomt.