Europese naties zijn reëel en ook niet achterhaald

Door Mark Elchardus, emeritus hoogleraar sociologie Vrije Universiteit Brussel

Er is minstens één element van het conservatisme waarvan ik altijd al vond dat het onmisbaar is voor links: geloof in de wijsheid die mensen collectief dragen. Als ik Reflections On The Revolution in France van Edmund Burke lees, treft het me hoezeer hij vertrouwen bewaart in het Franse volk en een immens wantrouwen koestert ten opzichte van de juristen, intellectuelen en politici die revolutie maken. ‘Wijsheid’, zo vertaalt Bart De Wever dat in zijn aanvaardingsspeech voor de Edmund Burke Award ‘zit vervat in instituties, traditie en spontane prepolitieke verhoudingen’. Dat is een cruciaal inzicht (dat ‘spontane’ dan maar even buiten beschouwing gelaten).

Burke zonder meer wegzetten als een reactionair doet onrecht aan de historische figuur. Het helpt ook geenszins als we ons vandaag afvragen hoe onze instituties, traditie en prepolitieke sociale verhoudingen ons beleid moeten beïnvloeden. Wat zeggen zij over de manier waarop we gemeenschap kunnen vormen en onze verantwoordelijkheid opnemen?

Grenzen

Voor Bart De Wever spelen grenzen daarbij een fundamentele rol. Dat is ook zo. Mensen proberen grenzen te trekken rond hun eigenheid. Eens een grens getrokken wordt het mogelijk wetgeving, onderwijs en cultuurbeleid te gebruiken om die eigenheid te verdiepen en te ontplooien. Gemeenschapsafbakening is het bewaren van die ontplooiingskansen. Je kan dat inzicht negeren als liberaal, niet als sociaaldemocraat.

Uit die grondslagen besluit Bart De Wever echter dat Europa nooit een natie kan worden. Hij zet een scherp contrast neer tussen Europese naties en het Europese Unieproject: ‘Mensen willen geen belastingen betalen aan een anonieme bureaucraat die er dan de schulden van een Zuid-Europees land mee betaalt’. In die framing zou ik mijn portemonnee ook dichthouden. Maar wat als we een betere grensbewaking willen, een gecontroleerde migratie, een betere defensie? Dat is wat in het nieuwe budget van de EU wordt voorgesteld. Toch ook beleidsdoelen van het N-VA. Doelen daarenboven die een natiestaat niet meer alleen aankan. Het is geenszins duidelijk waarom de N-VA zo snel zo negatief reageerde op het voorstel van Europees budget dat nu ter discussie ligt.

Hardware

De Europese naties zijn reëel. De tot voort kort zo dominante stelling dat zij door globalisering achterhaald zijn, beschouw ik als onzin. Maar die Europese naties delen niet alleen wat hardware – gebouwen en kunstobjecten - maar ook een traditie van denken, een reeks instituties zoals democratie, rechtstaat, verzorgingsstaat, seculiere staat, wetenschap als basis van kennis.

Misschien is de huidige Unie te groot. En worden die instellingen en vooral de liefde voor die instellingen in een aantal lidstaten onvoldoende gedeeld. Dat neemt niet weg dat verschillende Europese naties voldoende instituties, traditie en wijsheid delen om te bouwen aan een Europa dat zich niet in de plaats van de Europese naties stelt, maar deze in de huidige wereld net meer kansen geeft om hun project te ontplooien.

Bart De Wever stelt dat het hedendaagse conservatisme zijn succes dankt aan het absorberen van de principes van de Verlichting. In menig opzicht is het conservatisme - zoals trouwens ook de sociaaldemocratie - een synthese van Verlichting en tegen-Verlichting, een synthese van het ongebreidelde geloof in de rede en de maakbaarheid van abstracte individuen enerzijds, en een te kritiekloos respect voor de passies en emoties van concrete in hun sociaaleconomische omstandigheden en cultuur verankerde individuen. Burke was een voorloper van die synthese. Een rabiate tegenstander van het utopische rationalisme dat naar vernieling leidt, een pleitbezorger van het gebruik van de rede in het beantwoorden van de vraag hoe de welvaart en het welzijn van de mensen concreet kunnen worden gediend.

Brexit

Wat indien Burke niet in het Britse maar in het Europese Parlement had gezeten? Hij zou zich zeker hebben opgewonden over het onzinnige idee een referendum te houden over de brexit. Hij zou zich hebben kwaadgemaakt over de positie waarin de Conservatieven Groot-Brittannië nu lijken te manoeuvreren: betalen om van de gemeenschappelijke markt te kunnen genieten, maar zonder zeggenschap. Hij zou zich, zoals hij ook deed in zijn wisselende reacties op de Amerikaanse en Franse revoluties, hebben afgevraagd: wat is nu goed voor mijn land? Waarschijnlijk zou hij positiever hebben gestaan ten opzichte van het Unieproject dan de laureaat van de Edmund Burke Award.